Metodologiyasi

новейш ая история. 1990. № 1. С. 6 6 - 6 7 .
204

---

D avrlarning ah am iy atga m olik jih a tla rin i an iq lash uchun 
d avriashtirish 
m ezo n larin i an iq va ravshan belgilab olish va 
b.mda 
alb atta ja ra y o n n in g so d ir b o 'lish id ag i obyektiv sh aroit- 
lar 
va 
ja ra y o n n in g o ‘zin i in obatga o lish zaru r. D av rlashtirisn - 
ning bir m e zo n in i boshqa b ir m ezon biian a im ash lirish m u m k in
emas. A yrim h o llard a u yoki bu voqea va jaray o n yoki bosqich- 
ning b o sh lan ish san asin i an iq ko‘rsatish im k o n siz b o 'lib qoladi, 
chunki jam iy atd ag i b arch a ja ra y o n la rn in g ch eg aralari h arak at- 
lanuvchi va ay ni vaqtda sh a rtli holda b elg ilangandir. Bu tad q iq o t 
jarayonida b arch a ja ra y o n lar va v o q ealarn in g tu rli xususiyatlarga 
egaligi, b ir ta x litd a so d ir b o 'lm aslig i va vaqt nu qtayi n azarid an
kelib ch iq q an holda u la rn i an iq b ir «qolip*ga solib chegaralab 
qo'yish m aqsadga m uvofiq em as va ta rix ch i ta d q iq o t ja ra y o n i­
da bu jih a tla rn i alb atta in obatga o lish i zaru rd ir. Q ach o n k i b ir 
nechta tiz im va m e z o n lar m avjud b o 'lib , u lar tad qiqo tg a jalb 
etilsa, tarix iy bilish ja ra y o n in in g k o 'lam i va m a z m u n a n boyligi 
ham o rtib boradi.
Tarixiy taqqoslash uslubi. 
Taqqoslash uslubi dastlab m a’rifatpar- 
varlar tom onidan qo'llanilgan. FVolter b irinchilardan bo'lib o'zi 
tom onidan yaratilgan tarixiy kitoblarida taqqoslash uslubini qo'lla- 
gan, biroq bunda bu uslub tarixiy uslubga nisbatan ko'proq vo- 
sita sifatida qo'llanilgan. X IX asr oxirlariga kelib bu uslub ta ri­
xiy tadqiqotlarda, ayniqsa ijtim oiy-iqtisodiy tarix sohalarida ancha 
keng o 'rin tu ta boshladi. Ik k inchi ja h o n urushidan keyingi yillar- 
da ayniqsa kom parativ uslub keng qo'llanila boshlandi. A m alda 
bironta ham tadqiqot bu uslublarni q o 'llam asdan am alga oshiril- 
maydigan bo'ldi.
Aslida b iron ta ham ilm iy tadq iqo t taqqoslash uslubini q o 'lla­
m asdan am alga oshirilm aydi. Taqqoslash m etodi eng m u h im va 
shu bilan birga tarixiy bilish jarayo n ida eng ko 'p q o 'llan ilad ig an 
m etoddir1.