Metodologiyasi o z b e k I s t o n r e s p u b L ik a s 1

Tarix falsafasining nazariy asoslari. 79-b.
84

---

‘zidan avval Ogahiy tom onidan yozilgan asarlardan topm a- 
°anligi va endi bevosila o ‘zi tarixiy jarayonlar ishtirokchilari va 
shohidlarining so‘zlaridan yozishga harakat qilganligini ta ’kidlay- 
,ji- « 
yuqorida zikr etilgan davr tarixini (M uham m ad R ahim - 
xon II ning (1865—1910-yy.) 1872-yilgacha bo‘lgan xonlik davrini
- mualliflar) o‘sha davrda ishga araiashib yurgan bir necha keksa 
odam larni topib, ulardan bo‘lgan voqealarni so‘rab, diqqat bilan 
haqiqatlab yozdim*. M uham m ad Yusuf Bayoniy «Xorazm tarixi* 
asarini yozishda tarix va uni tavsiflashga aohida e ’tibor qaratadi 
va tarixni haqqoniy, obyektiv ravishda yozish shartligini uqtiradi: 
«Tarix kitobi yozishning bir sharti bor. Tarixiy voqealarni yozuv- 
chi tarafdodik etm asdan, bo‘lgan voqealarni rostlik bilan bayon 
etishi kerak. Agar rostlik bilan bayon etm asa, uning so‘zlari hech 
bir odamga ma’qul bo'lmaydi*. XIX asr ikkinchi yarmi - XX asr 
boshlarida yashab ijod qilgan farg'onalik tarixchi Is’hoqxon Ju- 
nayduloxo‘ja o‘g‘li Ibrat To‘raqo‘rg‘oniy insonlarni o‘z o'tm ishi va 
ajdodlari, yashab turgan vatani va uning o 'tm ishini bilishi zarur- 
ligini alohida ta’kidlab o ‘tadi va tarixni o ‘rganishga d a’vat etadi: 
«....inson ancha-m uncha baqadri ilmi bashariyat tavorixdan bil- 
mak labudda o'lmoqi m a’lumdir. Loaqal kishi o‘z muvattin yeri- 
ni bilmak zaruriyotdandur. Bilmasa, tafosir va ahodislarda va ta- 
vorixlarda mubayyindurki, ko‘rm ak va bilm ak ilmdandur*. XIX 
asr ikkinchi yarmi - XX asr boshlarida asosan 0 ‘rta Osiyo va 
qo‘shni turkiy davlatlarda keng tarqalgan va ta ’lim sohasining 
taraqqiy etishiga m a’lum darajada ta ’sir ko‘rsatgan jadidchilik 
harakati va jadid nam oyandalari ham tarix faniga alohida e’ti­
bor qaratganlar va uni chuqur o'rganish shartligi haqidagi fikr- 
larini bildirganlar. Jum ladan, tarix fanining jam iyat taraqqiyo­
ti, m illatning o‘zligini anglashdagi nufuzli o ‘rniga alohida e’tibor 
qaratib, tarix fanini o'rganishga M.Behbudiy, A .Fitrat va bosh- 
qalar atroflicha e’tibor qaratganlar. Jum ladan, M.Behbudiy shun- 
day deydi: «Hozirgi dunyoda yashash, ziyoli, komil va odil boMish 
uchun o‘z vatani va o‘z tarixini o‘rganish da’vati bilan chiqish 
ozim*. Abdurauf Fitrat esa tarix ilmiga avvalgi mualliflarga nis-
85

---

batan aniqroq ta ’rif berib shunday deydi: «Tarix m illatim iznine.