Metodologiyasi o z b e k I s t o n r e s p u b L ik a s 1

q o n u n iy a t-
lari (qonunlari) masalasi hali yana yangi fikrlar va ilmiy 
x u lo sa la r -
ga ehtiyoj sezmoqda va bu boradagi bahs-m unozaralar yana 
d a -
vom etadi.
162

---

Tarix 
f a n id a g i 
qonuniyatlar bilan uzviy bog'langan yana bir ji- 
hat tarixni davrlashtirish va tarixiy zam on kategoriyalari m asala-
^ T a rix c h ila r I.M.Savelyeva va A.V.Poletayevning ta ’kidlashicha, 
tarix fanida zamon (vaqt) kategoriyalari metodologiya fani uchun 
n in e
tarix fani predmeti va tarix fani m etodlari kabi o‘ta m u-
him o‘rin tutadi1.
F.Brodelning tarixiy vaqt m asalalari yuzasidan bildirgan
o‘xshatishiga ko'ra «Tarixda vaqt tarixchining fikrlariga bog'bon- 
ning belkuragiga yopishgan tuproq kabi yopishadi*. Vaqt haqida­
gi 
ta sa v v u r la r 
asosida farazlar va tadqiqotlarning xulosalari shakl- 
lanadi.
Falsafiy m azm undagi ilm iy ad ab iy o tlarn i ta h lil qilish n a ti- 
jasida yuqoridagi m u a llifla r vaqtni ikki qism ga b o 'la d ila r, 
ya’ni bunga ko'ra b irin c h i vaqt g u ru h ig a statistik , d isk retik , 
bir xil xususiyatli (gom ogen) va ta so d ifiy -ta ’sirsiz b o 'lsa, ik- 
kinchi vaqt g u ru higa o ‘zgaru vch an, k o n tin u al, h ar xil x u su ­
siyatli (geterogen), ta so d ifiy -sam ara li tu rlarg a b o 'lin g a n . Bu 
yondashuv yevropa m ad an iy atid a b ir necha yuz y illard an
buyon am al qiladi.
Tarixchilam ing ta’kidlashicha, tarixchi vaqt bo'yicha (vaqtga 
asoslangan holda va vaqt om ilini hisobga olgan holda) faoliyat 
ko'rsatadi, ayni zam ondan xulosalar chiqargan holda o 'tm ish - 
ni to'ldiradi. O 'tm ish n i to'ldirishdagi vaqt bo'yicha xilm a-xil- 
lik va subyektivlik tarixiy bilishning alohida belgilari (xususiyat- 
lari)dan biridir. M asalan, xronologik jadvallar turli ko'rinishda 
(kunlar, oylar, yillar, asrlar, davrlar, bosqichlar va boshq.) shakl- 
lantiriladi. Bunda ko'rsatilgan sanalar oralig'idagi bo'shliq davr- 
larda qanday voqealar sodir bo'lgan, bu voqealar yoki jarayon­
lar davrlarga oid voqealarga qanday ta ’siri bor, bog'liqligi bor
bu masalalar ochiq qolishi m um kin. Shunga ko'ra sanalarni 
lr tizimga keltirish, voqealarni va ularning sanalarini tanlash
И М Савельева,