Менежментга кириш фанидан маърузалар матни

2.3. Менежментнинг илмий ѐндашувлари ва тамойиллари
Менежментнинг самарадорлиги кўпроқ даражада илмий ѐндашувлар ва тамойиллардан фойдаланиш билан белгаланади. Ҳозирги вақтда амалиѐтда менежментга нисбатан фақат баъзи бир илмий ѐндашувлар ва тамойиллар қўлланилади., бу уни тушунишни “торлиги” билан изоҳланади.
Ҳар бир объектни бошқаришнинг назарияси ва амалиѐти таҳлили Р.А.Фатхутдинов бўйича менежментга нисбатан ўз илмий ѐндошувларини қўллаш зарурлигини белгилашга имкон беради. (2.1- жадвал).
2.1-жадвал
Менежментга нисбатан ѐндошувлар
Номи
Қисқача мазмуни
Маъмурий
Қайта ишлаб
чиқарувчи
Динамик
Интеграцияли
Миқдорий
Мажмуавий
Маркетингли
Меъѐрий
Аҳлоқий
Жараѐнли
Тизимли
Маъмурий ѐндошувда меъѐрий ҳужжатлардаги менежмент тизимининг вазифалари, ҳуқуқлари, мажбуриятлари, элемент- лари тартибга солинади
Қайта ишлаб чиқарувчи ѐндошув бозор эҳтиѐжларини камроқ харажатлар билан қаноатлантириш учун товар ишлаб чиқаришни доимо қайтадан бошлашга мўлжалланган
Динамик ѐндошувда бошқарув объекти диалектик ривожланишда, сабаб-натижа алоқаларида ва биргаликдаги тобеликда кўриб чиқилади
Интеграцияли ѐндошувда алоҳида тизимчалар ва бошқарув тизимининг элементлари ўртасида ўзаро алоқа ўрнатилади
Миқдорий ѐндошувнинг моҳияти математик, статистик ва мухандислик ҳисоблашлар ѐрдамида миқдорий баҳолашдан фойдаланишдан иборатдир
Мажмуавий ѐндошувда менежментнинг техник, иқтисодий ижтимоий ва бошқа жиҳатлари ҳисобга олинади
Маркетинг ѐндошуви бошқарувчи тизимчаларни истеъмолчи- га қаратишни кўзда тутади
Меъѐрий ѐндошувда бошқарувдаги меъѐрлар ва нормативлар белгиланади
Аҳлоқий ѐндошув ходимга шахсий имкониятларини ҳис қилишга ѐрдам беришдан иборатдир.
Жараѐнли ѐндошувда бошқарув ўзаро боғлиқ вазифаларнинг мажмуаси сифатида кўриб чиқилади
Тизимли ѐндошувда ҳар қандай тизимга ўзаро боғлиқ элементларнинг мажмуаси сифатида қаралади
Вазиятли
Вазифавий
Вазиятли ѐндошув бошқарувнинг ҳар хил усуллар қўлланиши аниқ вазият билан белгиланиши назарда тутилади
Вазифавий ѐндошувнинг моҳияти эҳтиѐжни қаноатлаштириш учун бажариш керак бўлган вазифаларнинг мажмуаси сифатида кўриб чиқилишида иборат бўлади
Ушбу ѐндошувларни бошқарувнинг асосий тамойилларига киритиш мумкин. Бошқарув жараѐнларини аниқ объектларини бошқариш жараѐнида бошқарув субъектлари(идоралари) амал қилишлари керак бўлган жамиятнинг объектив қонунлари ва қонуниятларидан келиб чиқувчи асосий қоидалар сифатида белгилаш мумкин.
Биринчи марта “бошқарув тамойиллари” атамасини Ф. Тейлор кирит- ган, у 1911 йилда “Илмий менежмент тамойиллари” номи остида асарини нашр қилган. Ишларни бажариш асослари ва меҳнат операцияларини ўрганиш асосида ишчиларнинг шахсий меҳнатларини бошқаришнинг тўртта тамойилларини шакллантирган:
 ишнинг ҳар бир элементини бажарилишига илмий ѐндошув;
 ишчиларни танлаш, ўқитиш ва машқ қилдиришга илмий ѐндошув;
 ишчилар билан кооперациялашиш;
 натижалар учун жавобгарликни менежерлар ва ишчилар ўртасида тақсимлаш.
Менежмент соҳасидаги бошқа машҳур мутахассис А.Файоль 1916 йилда “Умумий ва саноат бошқаруви” китобида ташкилотлардаги бошқарувчилар ишини шакллантирилган ҳолда таърифлашни таклиф қилган ва бошқарувнинг 14 тамойилларини шакллантирган, бошқарув вазифаларини ҳал қилиш ва менежмент вазифаларини бажаришда уларга амал қилиш таклиф этилади (2.2. - жадвал).
2.2 - жадвал
Менежмент тамойиллари (А.Файоль бўйича)
Тамойил
Тамойилнинг мазмуни
Меҳнат тақсимоти
Ваколатлар ва жавобгарлик
Интизом
Якка ҳукмронлик
Ҳаракатлар бирлиги
Шахсий манфаат-ларни бўйсиндири-лиши
Ходимларни муко-фатлаш
Марказлаштириш
Қояли занжир
Тартиб
Иш кучидан самарали фойдаланиш учун ишларни ихтисос-лаштириш (ишловчиларнинг ҳаракатлари йўналтириладиган мақсадлар сонини қисқартириш ҳисобига)
Ҳар бир ишловчига ишни бажариш учун жавобгарликка эга бўлиш учун етарли бўлган ваколатларни бериш керак
Ишчилар раҳбарият билан битим шартларига бўйсунишлари керак, менежерлар интизомни бизувчиларга нисбатан адолатли жазоларни қўллашлари керак
Ходим кўрсатмаларни олади ва фақат битта бевосита бошлиқ олдида ҳисоб беради
Бир хил мақсадга эга бўлган барча ҳаракатлар гуруҳларга бир-лаштирилишлари ва ягона режа бўйича амалга оширилишлари керак
Ташкилот манфаатлари якка шахслар манфаатларидан устунлик- ка эгалар
Ходимлар томонидан ўз манфаатлари учун адолатли мукофотни олиниши
Бошқарувчи марказга эга ташкилотдаги ягона тартиб. Марказлаштириш ва марказлаштирмаслик ўртасида энг тўғри нисбатларда энг яхши натижаларга эришилади. Ваколатлар (ҳукмронлик) жавобгарликка мутаносиб равишда берилиши керак
Буйруқларнинг узилмаслик занжири, у бўйича фармойишлар узатилади ва иерархиянинг барча босқичлар ўртасидаги коммуникациялар амалга оширилади (“бошлиқлар занжири”)
Ҳар бир ходим учун иш жойи ва ҳар бир ходим ўзининг иш жойида
Адолат
Ходимларнинг
барқарорлиги
Ташаббус
Корпоратив руҳ
Маълум қоидалар ва битимлар қояли занжирнинг ҳар бир босқичида ҳаѐтга адолатли равишда тадбиқ этилишлари керак
Ишловчиларнинг ташкилот ва узоқ муддатли ишга нисбатан содиқлигини ўрнатиш, чунки ходимлар қўнимсизлиги самарадор- ликни пасайтиради.-
Ишловчиларни уларга топширилган ваколатлар ва бажарилаѐтган ишлари доирасида мустақил фикр юритишни ишлаб чиқишга рағбатлантириш.
Ходимлар ва ташкилот манфаатларининг уйғунлиги ҳаракатлар бирлигини таъминлайди (“куч - бирлашишда”)
Социолог М.Вебер маъмурий ташкилотлар томонидан бошқарувнинг прус тажрибасини умумлаштириш асосида универсал қоидалар деб аталувчиларни ишлаб чиққан. Унинг фикрига кўра, бошқарувнинг ҳар қандай идоралари уларга амал қилишлари керак. Бошқарув тамойилларини ўрганиш кейинчалик бир қатор мамлакатимиз ва хориж олимлари томонидан давом эттирилган.
Бошқарув тамойиллари бошқарувнинг эришишга ҳаракат қилиши зарур бўлган назарий идеалини акс эттирадилар. Бу тамойилларни амалга оширилиши бошқарувнинг барча босқичларидаги самарадорлиги ва илмий- лигининг мезони бўлади.
Бошқарув тамойиллари чекловчи шартлар сифатида бўладилар. Бундан ташқари, бошқарув сифатини, яъни бошқарув жараѐни натижаларини баҳолашда уларга амал қилиш зарур. Бу маънода бошқарув идоралари ишининг сифати, натижавийлиги баҳолашнинг мезонларига айланадилар.
Менемент тизимини шаклланиши, фаолият юритиши ва ривожланиши учун кўрсатиб ўтилган асосий тамойиллардан ташқари яна қўшимча тамойилларга риоя қилиш зарур, улар бошқарув тизимининг барча тизимчалари учун умумий бўладилар:
 бошқарувни амалга оширишда ихтисослашиш ва универсаллашишни мувофиқ бириктириш (бошқарув ишларини бажаришда ихтисослашиш ва универсалашиш ўртасидаги мувофиқ нисбат таъминланиши керак);
 ташқи муҳитга нисбатан барқарорлик (ташкилот макро- ѐки микро- муҳитининг айрим элементларини ўзгаришида бошқарув тизими фаолият юритишни давом эттириши ва қўйилган мақсадларни бажариши керак);
 бошқарувнинг тежамкорлиги (бошқарувни амалга ошириш ва мақсадларга эришиш учун усуллар ва воситаларни танлашда меҳнат, моддий, вақт, молиявий ва бошқа харажатларни чегаралаш зарур);
 бошқарувнинг самарадорлиги;
 бошқарувнинг инсонпарварлиги;
 таъсир кўрсатиш усуллари ва воситаларининг бошқарув объектига хос бўлган қонуниятларга мослиги (бошқарувда бошқарув объектининг ҳолати ва ривожланиши қонунларини ҳисобга олиш зарур);
 ваколатларнинг қўйилган вазифаларга мослиги (раҳбарият бошқарув идоралари ва ходимларига ўзларининг олдига қўйилган вазифаларни бажариш учун зарур бўлган ваколатларни бериши керак);
 истисно қилиш (фақат стандартлар ва қоидалардан каттароқ четга чиқишларда назорат тизими ишга тушиши керак);
 бошқарувда марказлаштириш ва марказлаштирмасликни бириктириш (бошқарувнинг ҳар бир аниқ тизимида тегишли вазифалари бажаришни марказлаштириш (марказлаштирмаслик)нинг мувофиқ даражаси бўлиши керак.
Бошқарувнинг келтирилган асосий ва қўшимча тамойиллари ҳар қандай тизимча учун хосдир. Шунинг билан бирга бошқарув тизимининг ҳар бир тизимчаси яна ўзига хос тизимчалар асосида шаклланишлари ва фаолият юритишлари керак. Масалан, қуйидагилар ходимларни бошқаришнинг ўзига хос тамойиллари бўладилар: меҳнат тақсимоти, якка хукмронлик, шахсий манфаатларни умумийга бўйсуниши ва бошқалар.
Ғарбда вужудга келган бошқарувга қарашларнинг замонавий тизими бошқарувнинг қуйидаги тизимларига суянади:
 ишловчиларга нисбатан хайриҳоҳлик;
 муваффақиятли менежментнинг шарти сифатидаги жавобгарлик;
 фирмани горизонтал ва вертикал бўйича кесиб ўтувчи коммуникациялар;
 фирмадаги ишловчиларнинг қобилиятларини ривожланишига кўмаклашувчи муҳит;
 ҳар бир ишловчининг фирма натижаларидаги улушли иштироки;
 атроф-муҳитдаги ўзгаришларга ўз вақтида жавоб қайтариш;
 одамлар билан ишлашда ишдан қаноатланганликни таъминловчи усуллардан фойдаланиш;
 ишни мувофиқлаштиришнинг шарти сифатида менежерларнинг ишдаги барча босқичлардаги иштироки;
 менежер ишда тўқнаш келадиган кишиларни эшитишни билиш;
 бизнеснинг этикаси;
 ходимларни бошқаришга жалб қилиш;
 халоллик ва одамларга ишонч;
 менежментнинг фундаментал асослари: сифат, харажатлар, сервис, янгиликлар, ресурсларни назорат қилиш, ходимларга суяниш;
 шахсий ишнинг сифати ва уни доимий равишда такомиллаштириш.
Бошқарув назарияси бўйича асарларда бошқарувнинг 30 дан ортиқ тамойиллари келтирилади. Бунинг устига, ижтимоий ривожланишни боришида хўжалик юритишнинг маъмурий буйруқбозлик тизимини фаолият юритиши учун хос бўлган бошқарувнинг баъзи бир тамойиллари ўзларининг долзарбликларини йўқотганлар, масалан ўзгаришларнинг кейинги ўн йилликларда мавжуд бўлган демократик марказлашиш тамойили. Шунинг билан бир вақтда бошқарувнинг замонавий шароитларига адекват бўлган
янги тамойиллари ишлаб чиқилмоқда, масалан ташқи муҳит омиллари таъсирига барқарорлик тамойили.