"menejment va iqtisodiyot"

√  biror davr haqiqiy ko`rsatkichlarini  rejadagi, haqiqatdagi  ko`rsatkichlar bilan; 
√  joriy davr haqiqiy ko`rsatkichlarini  o`tgan davrlar ko`rsatkichlari  bilan; 
√  bir  korxona  haqiqiy  ko`rsatkichlarini  boshqa  korxona  haqiqiy  ko`rsatkichlari 
bilan. 
Shundagina  iqtisodiy  tahlil  ham  makon,  ham  zamon  nuqtai  nazaridan  amalga 
oshirilgan  bo`ladi.    
Boshqaruv mehnati  samaradorligi  (bir yil  hisobida) quyidagicha  hisoblanadi: 
о
o
бс
BX
S
BX
S
J
:
1
1

 
Bunda: 
бс
J
 - 
boshqaruv samaradorligi indeksi;   
                    
о
S
va   
1
S
-  bazis va joriy davrlarda erishilgan samara (yalpi  yoki   
                                            tovar mahsuloti); 
                      
0
BX
 - 
1
BX
 - bazis va joriy davrlardagi  boshqaruv xarajatlari. 
Yillik  boshqaruv xarajatlari  quyidagi  xarajatlarni  o`z ichiga  oladi: 
-  muhandis-texnik  xodimlar  va xizmatchilar  ish haqi; 
-  material  uchun xarajatlar; 
-  EHM va orgtexnikani  ekspluatatsiyasi  uchun sarflangan  xarajatlar; 

---

235 
 
-  qo`shimcha  va  bir  yo`la  qilinadigan  xarajatlar  (boshqaruv  texnikasi  va 
uskunalarini  sotib olish, tashkiliy  loyihalarni  moliyalashtirish  va h.k.z). 
Ishlab  chiqarishni  boshqarish  uchun  sarflanadigan  yillik  umumiy  sarf  (
бак
БХ
) 
quyidagicha  aniqlanadi:   
BIX
Е
JХ
BХ
н
i
bak



 
Bunda: 
bak
BХ
- 
boshqarish uchun sarflangan bir asosga keltirilgan  xarajatlar; 
             
i
JX
- 
yillik  joriy  xarajatlar; 
            
н
Е
  - 
samaradorlikning  normativ  koeffitsienti  (0,15); 
           
BIX
 - 
bir yo`la xarajatlar. 
Yillik  joriy  xarajatlar  quyidagicha  hisoblanadi: 
)
1
(
а
IХ
BMX
JX
b
i




 
Bunda: 
b
IХ
- 
boshqaruv xodimlarining  ish haqi uchun sarflar; 
           
BMX
 
-
 
boshqarish uchun zarur bo`lgan materiallarga  sarflangan  xarajatlar;   
           
а
 
-  qo`shimcha va turli  xarajatlar  koeffitsienti. 
Qo`shimcha  xarajatlar:  xizmat  safarlari;  transportni  moliyalash;  ixtiro  va 
ratsionalizatorlik  takliflarini  tadbiq  qilishga  ajratilgan  sarflar;  mehnatni  himoya 
qilish  kabi xarajatlardan  tashkil  topadi.  
Bir  yo`la xarajatlar  quyidagi  formula  orqali hisoblanadi: 
ii
bt
Х
Х
BYX


 
Bunda: 
bt
Х
- boshqaruv texnikalarini  sotib olish uchun xarajatlar; 

ii
Х
boshqaruvni 
takomillashtirish 
uchun 
bajarilgan 
ilmiy    
ishlanmalar,  loyihalar  uchun xarajatlar. 
Boshqaruv 
tizimi 
samaradorligini 
tavsiflash 
uchun 
umumlashtiruvchi 
ko`rsatkich  va  bir  guruh  xususiy  ko`rsatkichlar  qo`llaniladi.  Umumlashtiruvchi 
ko`rsatkich quyidagicha  hisoblanadi: 
2
1
100
К
ОF
К
AF
BX
BTS





 
Bunda:
 
BTS - boshqaruv tizimi  samaradorligi;   
BX
 - yillik  boshqaruv xarajatlari; 
AF
 - asosiy ishlab chiqarish fondlari  (aktiv); 
OF
 - aylanma  fondlar; 
1
К
  va 
2
К
-  ishlab  chiqarishni  kooperativlashtirish  va  kontsentratsiyalash 
darajalari. 
tk
mk
d
d
К

1
 
Bunda: 
1
К
 - 
kooperativlashtirish  koeffitsienti; 
mk
d
-  mazkur  korxona  mahsuloti  qiymatidagi  kooperativlashgan  yarim 
fabrikatlar  salmog’i; 

---

236 
 
tk
d
-  taqqoslanayotgan  (taqqoslash  bazasi  qabul  qilingan)  korxonaning 
umumiy  tannarxidagi  kooperativlashgan  mahsulot salmog’i. 
tk
mk
AF
AF
К

2
 
Bunda: 
2
К
 - 
kontsentratsiyalash  darajasi; 
mk
AF
- mazkur  korxonaning  asosiy fondlari qiymati; 
tk
AF
-  taqqoslash  bazasi  qilib  shartli  qabul  qilingan  korxonaning  asosiy 
fondlari  qiymati. 
Yuqorida  ta`kidlaganimizdek,  boshqarilayotgan  ob’yekt,  ya`ni  korxona  ishlab 
chiqarish  samaradorligi  korxona  sof  mahsulotiga  asoslanib  hisoblangan  mehnat 
unumdorligi  darajasi  bilan  ifodalanadi,  ya`ni    
100


Т
SМ
IChS
 
Bunda:  IChS
 - 
ishlab chiqarish samaradorligi; 
           
SM
- korxonaning sof mahsuloti;  
              
Т
- korxonada band bo`lgan xodimlarning o`rtacha soni. 
Boshqarish  tizimi  samaradorligi  ko`rsatkichi  quyidagi  bog’lanishda  o`z  aksini 
topadi:            
IChS
BTS
К
bts

 
Shunday  qilib,  K
bts
  qancha  kichik  bo`lsa,  boshqarish  tizimi  samaradorligi 
shuncha  yuqori  bo`ladi,  chunki,  boshqarish  uchun  xarajat  darajasi  kam  bo`lib, 
mehnat  unumdorligi  yuqori  bo`lsa,  ishlab  chiqarish  shuncha  tejamli  va  maqsadga 
muvofiq boshqarilgan bo`ladi.