"menejment va iqtisodiyot"

 
 
Mavzu 4. Sanoat tarmoqlari korxonalarida  ishlab chiqarish xarajatlari, 
mahsulot tannarxi va narxi 
Ma’ruza - 1. Sanoat tarmoqlari korxonalarining ishlab chiqarish xarajatlari.  
Reja: 
1.  Xarajatlar  va ularning  tasnifi. 
2.  Sanoat tarmoqlari  korxonalarida  mahsulot tannarxini  tashkil  qiluvchi  unsurlar.   
3.  Xarajatlar  strukturasi.  
4.  Tannarx xarajatlarini  kamaytirish  yo’llari.   
Tayanch  iboralar:  xarajat,  tannarx,  moddiy  xarajatlar,  davr  xarajatlari,  
ijtimoiy  ehtiyojlarga  mo`ljallangan  xarajatlar,  ma`muriy  xarajatlar,  moliyaviy 
faoliyat  xarajatlari,  favqulodda zararlar. 
4.1.  Xarajatlar va ularning tasnifi. 
Xarajat – mahsulotni ishlab chiqarish (xizmat ko’rsatish) va uni sotish hamda 
ish haqi to’lashga sarflanadigan  mablag’lar  yig’indisidir.   
Xarajat  tarkibiga:  mahsulot  (xizmat  tannarxi);  ma’muriy  xarajatlar;  ijara  va 
foiz to’lovlari;  ish haqi va soliqlar kiradi.   
Korxonalar  faoliyat  yuritish  jarayonida  moddiy  va  pul  xarajatlarini 

---

57 
 
sarflaydilar.
 
Korxona  xarajatlari  o`z  ichiga:  1)  mahsulot  ishlab  chiqarish  tannarxi; 
2)  davr  xarajatlari,  3)  moliyaviy  faoliyat  bo`yicha  xarajatlar,  4)  favqulotda 
zararlarni  oladi. 
Korxonaning  umumiy  xarajatlari  ichida  ishlab  chiqarish  xarajatlari  eng  katta 
salmoqqa  ega.  Ishlab  chiqarish  xarajatlari  majmuasi  korxonaga  mahsulot  ishlab 
chiqarish  qanchaga  tushishini  ko`rsatadi,  ya`ni  mahsulotning  ishlab  chiqarish 
tannarxini  tashkil  qiladi.  Korxonalar,  shuningdek,  mahsulotni  sotish  bo`yicha 
xarajatlarni,  ya`ni  ishlab  chiqarishdan  tashqari  yoki  tijorat  (tashish,  qadoqlash, 
saqlash, reklama  qilish  va hokazo) xarajatlarini   ham amalga  oshiradilar 
Mahsulot  (ish,  xizmat)  tannarxini  tashkil  qiluvchi  xarajatlar  iqtisodiy 
mazmuniga  ko`ra, quyidagi  elementlarga  asosan guruhlarga  taqsimlanadi: 
  moddiy xarajatlar; 
  asosiy fondlar amortizatsiyasi; 
  mehnatga  haq to`lash bilan  bog’liq bo`lgan xarajatlar; 
  ijtimoiy  ehtiyojlarga  mo`ljallangan  xarajatlar; 
  boshqa xarajatlar. 
Moddiy  xarajatlar  ishlab  chiqarish  xarajatlarining  eng  katta  qismi  bo`lib, 
umumiy  xarajatlarning  60 - 80 foizini  tashkil  qilishi  mumkin.