"menejment va iqtisodiyot"

SF = STF - DS - BS 
bunda: SF - sof foyda; 
       DS - daromad (foyda)dan to`lanadigan soliq; 
       BD - boshqa soliqlar va to`lovlar. 
Har  bir  korxona  (firma)  yashashi  va  ravnaq  topishi  uchun  foyda  olishi kerak. 
Korxona  foydani  o`z  rivojini  ta`minlovchi  birinchi  muhim  omil  deb  biladi. 
Foydani  maksimallashtirish  bilan  shug’ullanmaydigan  korxonaning  yashab  ketish 
imkoniyati  kam  bo`ladi.  Makroiqtisod  sohasida  uzoq  muddatga  foydani 
maksimallashtirish  masalasiga  katta  e`tibor  berilishi  shundan  iboratki,  shu  asosda 
firma  faoliyati  oldindan bashorat qilinadi.   
Mulk  egasini  o`zi  boshqaradigan  unchalik  katta  bo`lmagan  korxona  (firma)da 
ularni  yuritish  bilan  bog’liq  bo`lgan  hamma  qarorlarda  foydani  ko`paytirish  asosiy 
o`rin  tutadi.  Juda  katta  va  yirik  korxona  (firma)  larda  rahbar  (boshqaruvchi)lar 
kundalik  qarorlarni  qabul  qilishda  mulk  egalari  har  doim  ham  boshqaruvchilar 
faoliyatini  nazorat  ostida  saqlay  olmaydilar.  Shuning  uchun  boshqaruvchilarda  ва 
korxonaga  rahbarlik  qilishda  ma`lum  darajada  erkinliklar  bo`lib,  foydani 
maksimallashtirish  bilan  yetarli  shug’ullanmasliklari  mumkin.  Ular  mulk  egasi 
bo`lmaganliklari  uchun  uzoq  muddatli  manfaat  o`rniga  qisqa  manfaatni  afzal 
ko`rishlari  mumkin.  Boshqaruvchilar  ko`pincha  foydani  maksimallashtirish  o`rniga 
daromadni  ko`paytirish  yoki  aktsiyadorlarni  qiziqtirish  uchun  dividendni 
oshirishga  harakat  qilishlari  mumkin.  Bundan  tashqari,  ular  yuqori  lavozimga 
erishish  yoki  katta  mukofotlar  olish  maqsadida  foyda  keyinchalik  kamayib  ketsa 
ham  hozirgi  kunning  o`zida  oshirishga  harakat  qiladilar.  Shu  tufayli  bunday 

---

83 
 
rahbarlar  o`z  lavozimlaridan  chetlashtirilishi  va  korxonani  boshqa  rahbarlarga 
topshirish zaruriyati  yuzaga keladi. 
Yuqorida keltirilgan  foyda turlaridan  tashqari, yana bir qancha turlari  mavjud: 
-  haqiqiy  foyda; 
-  o`rtacha foyda; 
-  monopol foyda yoki iqtisodiy renta; 
-  maksimal  foyda. 
Haqiqiy  foyda  -  bu  haqiqatda  hisobot  ma`lumotlari,  ya`ni  haqiqiy  xarajatlar 
asosida  aniqlangan  foyda  hisoblanadi.  Bu  foyda  korxona  moliyaviy  faoliyatini 
tashkil  etishda asosiy manba bo`lib hisoblanadi. 
O`rtacha  foyda  deganda  boshqa  hamma  korxonalar  kabi  sarflangan 
kapitaliga  bir  xil  foyda  olish  yoki  bir  xil  rentabellikka  ega  bo`lish  tushuniladi. 
O`rtacha  foyda  korxona  (firma)ning  faoliyat  ko`rsatayotgаn  sohada,  tarmoqda 
qolishini  ta`minlaydi.  Bunday  foydaning  yuzaga  kelishi  bozorning  uzoq  muddatli 
barqarorlikka  erishganidan  dalolat  beradi.  O`rtacha  foydani  ko`pincha  iqtisodiy 
foyda  deb  ataydilar.  Iqtisodiy  foyda  qachon  paydo  bo`ladi?  Agar  korxona  bir 
mahsulotni  tayyorlab,  sotib,  haqiqatda  100  ming  so`m  foyda  olgan  bo`lsa-yu,  ana 
shu  mablag’ni  boshqa  mahsulot  ishlab  chiqarishga  sarflab,  uni  sotganda  150 ming 
so`mlik  foyda  olsa, bunday foydani iqtisodiy foyda deb tushunish kerak. Bu  holda 
foyda  ijobiy  tus  oladi.  Ijobiy  iqtisodiy  foyda  korxonani  biron-bir  investor  faoliyat 
boshlashigа  rag’batlantirsa,  ijobiy  haqiqiy  foyda  ishlab  chiqarish  yoki  firmaning 
ancha oyoqqa turib olganidan darak beradi.