№
|
Davrlar
|
Region va mualliflar
|
Boshqaruv unsurlarining shakllanishi
|
1
|
2
|
3
|
4
|
1
|
Eramizdan 5 ming yil oldin
|
SHumer mamlakati
|
Ma’lumotlarni qayd qilish va yozuvni olib borish.
|
2
|
Eramizdan 4 ming yil oldin
|
Qadimiy yegipet
|
Tashkil qilish, rejalashtirish, nazorat.
|
3
|
Eramizdan 3 ming yil oldin
|
Qadimiy yegipet
|
Markazlashmagan boshqarish-ni tashkil qilish, joylar-dan yozma ravishda ma’lumot-lar talab qilish, “shtab”lar tavsiyalaridan foydalanish.
|
4
|
Eramizdan 2 ming yil oldin
|
Qadimiy yegipet
|
Boshqarishni markazlashti-rish, javobgarlik va mas’u-liyatni oshirish.
|
5
|
Eramizdan 1 ming yil oldin
|
Xitoy
|
Tashkil qilish, rejalashti-rish, ixtisoslashtirish, rah-barlik va nazorat qilish za-rurligi kun tartibiga qo‘-yildi.
|
6
|
Eramizdan 400 yil oldin
|
Sokrat
|
Menejmentning hammabop (universal) tamoyillari ishlab chiqildi.
|
7
|
Eramizdan 400 yil oldin
|
Ksenofont
|
Menejment maxsus san’at turi sifatida tan olindi.
|
8
|
Eramizdan 350 yil oldin
|
Platon
|
Ixtisoslashtirishning printsiplari ishlab chiqildi
|
9
|
Eramizdan 325 yil oldin
|
Aleksandr Make-donskiy
|
SHtablar tashkil qilindi.
|
10
|
Eramizdan 284 yil oldin
|
Diokletian
|
Vakolat berish joriy qilindi.
|
11
|
570-632 yil-lar
|
Payg‘ambarimiz Muhammad Solla-llohu Alayhi Va-sallam
|
Payg‘ambarimiz musulmonlar ham moddiy, ham ma’naviy to‘kis bo‘lishini orzu qilganlar, Alloh nomidan mana shu yo‘lda misilsiz kuch-g‘ayrat sarflaganlar.
570-yilda Makkada tug‘ilgan Muhammad Alayhissalom 38 yoshga to‘lganlarida Xudodan birinchi vahiy, samoviy Qur’oni Karimning bir qismi tushadi. SHundan so‘ng 23 yil davomida ketma-ket vahiy kelib turadi.
Muhammad Alayhissalom dunyoda islom dinini tarqatgan birinchi payg‘ambar edi.
“Islom” bo‘ysunish ma’nosini bildirar, xudoning irodasiga bo‘ysunganlarni “muslim” debatashardi. Qur’oni Karim ta’limoti nafaqat o‘sha davrning boshqaruvi uchun ilmiy asos bo‘lib qolmasdan, u shu kungacha boshqaruv ilmining poydevori bo‘lib xizmat qilib kelmoqda. Muhammad Alayhissalom ham savdogar, ham oila boshlig‘i, ham qozi, ham qonunlar joriy etguvchi alloma, ham jangchi, ham davlat arbobi, ham sarkarda va hattoki podo‘o bo‘la olgan yagona payg‘ambar edi.
Muhammadni barcha yagona yo‘lboshchi sifatida tan olgan edi.
Islomning muqaddas kitobi “Qur’on” va uning odamlarni hurlik, ozodlik, tenglik, yaxshilik, saxiylik, hamda birodarlik, qardoshlikka da’vat etuvchi g‘oyalari O‘rta Osiyo xalqlari ong va shuuriga ham asta-sekinlik bilan singib bordi.
SHu tariqa: islom qadriyatlari halq ma’naviy hayotining uzviy qismi sifatida menejmentning tamoyillari, printsiplari, qonun-qoida-laritarkibida munosib o‘rin olib bordi.
Muhammad Alayhissalomning ibratli ishlari, ma’rifat, imon, e’tiqod, adolat, xolislik, poklik va boshqa insoniy fazilatlarga tegishli ibratli so‘zlari, pand-nasihatlari uning nomi bilan bog‘liq 1001 hadisda mujassam bo‘ldi.
|
12
|
1340-1400 yillar
|
Amir Temur
|
Amir Temur zukko, tajriba-li va siyosatdon davlat arbo-bi edi. U o‘zining “Temur tu-zuklari” asari bilan boshq-arish ilmiga asos soldi. Asarda Temurning qanday qilib hokimiyatni qo‘lga ki-ritgani, siyosiy va harbiy faoliyati haqidagi sirlar, uni boshqarishsan’ati, shu bilan birga harbiy yurish-larga qanday rahbarlik qil-gani bayon etilgan.
Temur davlatni boshqarishda vazirliklarni joriy etgan.
Boshqarishda ilmiylik, yakkaxo-kimlik, iyerarxiya, bilimdonlik, demokratiya kabi tamoyillar joriy qilindi.
Saltanat yumushlari quyidagi to‘rt usul asosida boshqarilgan:
Kengash.
Mashvaratu maslahat.
Hushyorligu mulohazakorlik.
Ehtiyotkorlik.
Amir Temur o‘zi yashagan davrni-ng farzadi-jahongir lashkar-boshi, davlat arbobi sifatida tanildi.
|
13
|
1407-1450 yillar
|
Muhammad Tarag‘ay Ulug‘bek
|
Amir Temurning nabirasi Ulug‘bek tadbirkor davlat hukmdori, ilm-fan homiysi edi. U xukumronligi davrida uzoq davrlarga mo‘ljallab siyosiy rejalar tuzgan, falakiyot sohasida mashhur “Zichi Ko‘rogoniy” asarini yozib jahonshumul kashfiyot qildi, boshqaruv faniga buyuk hissasini qo‘shdi.
|
14
|
1450-1501 yillar
|
Alisher Navoiy
|
Ulug‘ shoir, buyuk olim va davlat arbobi o‘zining “Tarixi mulki ajam” (“Ajam podsholari tarixi”) asarida boshqarishning sir-sinoatlari xaqida qator fikrlarni bayon qildi.
|
15
|
1483-1530 yillar
|
Zahiriddin Muhammad Bobur
|
Bobur 1494 yili 12 yoshida taxtga o‘tirgach, Movarounnahrda mar-kazlashgan kuchli davlatni barpo qilishni o‘z oldiga maqsad qilib qo‘ygan buyuk davlat arbobi. U tiyran aql, qomusiy bilimga ega bo‘lish bilan birga, odamlarni o‘ziga jalb qila biladigan, tashkilotchi, mard, chidamli, bardoshli, vijdonli inson ham edi.
Har doim jangda oldinda borar, qiyin sharoitlarda hamma bilan birga bo‘lib, mashaqqatni ham birga baham ko‘rar edi.
O‘z sinfiy tabaqasi uchun xizmat qilgan Bobur siyosiy, ijtimoiy-madaniy va boshqarishning boshqa xayotiy masalalarga ko‘p vaqt ilg‘or nuqtai nazardan turib yondashishi bilan zamon aslzodalaridan, feodal oqsuyak-laridan farq qiladi.
|
16
|
1436 yil
|
Venetsiya Arsenali
|
Ishlab chiqarish xarajatlarini hisobga olish, nazorat qilish uchun chek va balanslarni tuzish, taftish o‘tkazish uchun nomerlarni belgilash, konveyr usulini qo‘llash, tannarxni va tovarga bo‘lgan talabni nazorat qilish.
|
17
|
1500 yil
|
Tomas Mor
|
Rahbariyat va menejment kamchiliklarini tahlil qilish.
|
18
|
1525 yil
|
Nikollo Makiavelli
|
Umumyakdillik printsipini tan olish.
Tashkilotchilikdagi maqsadli yondashuvni tan olish.
Rahbarlik sifatini aniqlash.
|
19
|
1725 yil
|
Posishkov Ivan Tixonovich
|
Ijrochilarni bab-baravar band qilish.
Nazoratni kengaytirish.
Test o‘tkazish.
Mehnat jarayonining bir me’yorda borishini qayd qilish va nazorat qilish kabi masalalarni ko‘tarib chiqdi.
|
20
|
1767 yil
|
Djems Styuart
|
Hokimiyat to‘g‘risidagi dastlabki nazariyani shakllantirish.
Avtomatlashtirish.
|
21
|
1776 yil
|
Adam Smit
|
Sanoat ishchilariga nisbatan ixtisoslashtirish usulining qo‘llanilishi.
Ish haqini, “iqtisodiy” odam ehtiyojini hisoblash.
Nazorat konsepsiyasini ishlab chiqadi.
|
22
|
1790 yil
|
Aleksandr Suvorov
|
Harbiylarni tarbiyalash va o‘qitish printsiplari.
Fan omilini yuksaklikka ko‘tarish.
|
23
|
1810 yil
|
Robert Ouyen
|
SHaxsiy boshqaruv tajribasini umumlashtirish.
Ishchilarni tayyorlash va qayta ma’suliyatini oshirish.
|
24
|
1860-1870 yillar
|
Moskva oliy texnika maktabi
|
Mehnat harakatlarini maqsadga muvofiqlashtirish uslubi ishlab chiqiladi.
|
25
|
1881 yillar
|
Djozef Teylor
|
Kollejlar uchun tadbirkorlik menejmenti kursini ishlab chiqadi.
|
26
|
1900 yil
|
Frederik Teylor
|
Ilmiy menejment.
Tizimli yondashuv.
Kadrlar menejmenti.
Mehnat va menejment o‘rtasidagi munosabatni o‘rnatish.
Tannarxni aniqlash tizimi.
Ish vaqtini xronometraj qilish.
Funksional boshqarish.
|
27
|
1910 yil
|
Xyuto Mansterberg
|
Ish va mennejmentga psixologiiyani qo‘llash.
|
28
|
1911 yil
|
Semenov I.,
Paykin A
|
“Zavod xo‘jaligini tashkil qilish” nomli ma’ruzalar kursi (matni) tayyorlandi.
“Mehnatni ilmiy tashkil qilish va ishlab chiqarishni tashkil qilishning asosiy qonunlari” ishlab chiqildi.
|
29
|
1911 yil
|
Xarlou S., Person
|
Menejment bo‘yicha birinchi ilmiy konferentsiya AQSH-da uyushtirildi.
|
30
|
1916 yil
|
Genri Fayol
|
Menejmentning birinchi to‘liq nazariyasini.
Menjment funksiyalarini.
Menejment printsiplarini ishlab chiqdi.
Menejmentni o‘qitish zarurligini yoqlab chiqdi.
|
31
|
1920 yil
|
Peterburg poli-texnika instituti, MVTU
|
Mehnatni ilmiy tashkil etish va ishlab chiqarishni ilmiy tashkil qilish “qonunlar”i ishlab chiqildi.
Xususan:
Bir me’yor qonuni;
Ishning ketma-ketlik qonuni;
Ish fronti qonuni;
Real ish sharoiti qonuni va boshqalar.
|
32
|
1920 yil
|
Bogdanov A.
|
Harakatdagi texnikani, iqtiso-diyot va siyosatni tashkil qilish qonuni to‘g‘risidagi yangi fan printsiplarini ishlab chiqdi, ularni tizimli o‘rganish zaruriyatini qlab chiqdi.
|
33
|
1927 yil
|
Elton Meyo
|
Guruhiy intilishning sotsiologik konsepsiyasini ishlab chiqdi.
|
34
|
1930 yil
|
Meri P. Follet
|
Individual motivatsiyaga asoslangan menejment falsafasini ishlab chiqdi.
Menejment muammolar yechimiga guruhiy yondoshishni yoqlab chiqdi.
|
35
|
1935 yil
|
Ermenskiy O. A.
|
Boshqaruv mehnatni maqsadli tashkil qilish metodologiyasini ishlab chiqdi.
Kelajakda barcha rahbarlarga aylanadi degan xulosaga keladi. Tarixan rahbar va uning qo‘l ostidagi kishilar o‘rtasidagi nisbat quyidagicha bo‘lishini bashorat qiladi:
XIXasrda -1:1000
1914 yilda-1:12
1920 yilda-1:5.
YAqin kelajakda -1:1,0.
Teylor eng maqul nisbat deb 1:3 ni hisoblagan.
|
36
|
1938 yil
|
Uyester Berkard
|
Boshqarishni tashkil qilish nazariyasi, menejmentning sotsiologik jihatlarini ishlab chiqdi.
|
37
|
1938 yil
|
Gostev A. K.
|
Mehnatni tashkil qilishni har bir kishidan boshlash lozimligini isbotladi.
Tor ma’nodagi tamoyilni yoqlab chiqdi, ya’ni stanok qoshidagi ishchi korxonasining egasi. Uning formulasi: “hisob-kitob o‘rnatish-ishlov berish-nazorat-hisob-tizimlash-to‘lov”.
|
38
|
1939 yil
|
Kerjentsev P. M.
|
Faoliyatni tashkil qilish nazariyasi.
Kishilarni boshqarishning umumiy jihatlariga e’tiborni qaratadi.
|
39
|
1949 yil
|
Norbert Viner va boshqalar
|
Tizimli tahlilga ustuvorlik berish va menejmentda axborotlashtirish nazariyasini qo‘llash lozimligini yoqlab chiqdi.
|
40
|
1950 yil
|
Dunaevskiy F. R.
|
Ma’muriy sig‘im nazariyasi, ya’ni muayyan sondagi kishilarni boshqara olish qobiliyati haqida gap yuritdi.
|
41
|
1955 yil
|
Gerbert Saymon va boshqalar
|
Qaror qabul qilishda inson ruhiyatiga e’tiborni qaratdi.
|
42
|
1960 yil
|
Duglas Mak Gregor
|
Menejerning qo‘l ostidagilarga munosabati ular faoliyati va muhitga tubdan ta’sir qilishini isbotladi.
“X” nazariyasi menejerning kuzatuvi va nazoratiga ustuvorlik beradi.
“U” nazariyasi-ma’suliyat-larning taqsimotiga ustuvorlik beradi.
|
43
|
1965 yil
|
Igor Ansoff
|
Strategik modellashtirish modelini ishlab chiqdi.
|
44
|
1972 yil
|
Gvishiani D. M.
|
Amerika boshqaruvi nazariyasini tahlil qilib uni tizimga tushirdi.
|
45
|
1975 yil
|
Genri Mintsburg
|
Tashkiliy strukturaga e’tiborini qaratdi.
|
46
|
1981 yil
|
Kunts G. Va S. O. Donnel
|
Boshqarish funksiyalariga situa-tsiyali (vaziyatli) va tizimli yondoshishni yoqlab chiqdi.
|
47
|
1985 yil
|
Akoff R.
|
Firmalar, korporatsiyalarni rivojlantirishning strategik rejalashtrish masalasini ko‘tarib chiqdi.
|
48
|
1985-1997 yillar
|
|
Xizmat ko‘rsatish sohasi va zamonaviy ishlab chiqarishning moddiy, texnologik omillari ahamiyatiga.
Boshqarishni demokratlashti-rish, tashkilotchilik madaniyatiga.
Bozor va ochiq iqtisodiyotga o‘tish sharoitida xalqaro raqobatga.
Buyruqbozlik tizimi sharoiti-dagi boshqaruv uslubini bozor munosabatlari boshqaruviga o‘tishi kabilarga ahamiyat beriladi.
|
