Менежмент асослари

 
14.2 Бошқарув ваколатларининг турлари 
Бугунги шароитда, яъни хўжалик юритувчи субъектларнинг турли 
туманлиги, улар сонининг катта ҳудудларда кенг тарқалгани, конъюнктуранинг 
жуда тез-тез ўзгариб туриши, қабул қилинадиган қарорларнинг геометрик про-
гресс билан кўпайиб бориши марказлашмаган бошқарув ваколатларига 
устуворлик беришни тақозо этади. 
Фармойишли ваколатнинг моҳияти шундан иборатки, бу ваколатга эга 
бўлган шахс кимга тааллуқли бўлса ўшаларнинг ижро этиши учун зарур бўлган 
қарорларни қабул қилишга ҳақдидир. Бу ваколатлар икки турга бўлинади: 
- Чизиқли ваколатлар. 
- Функционал ваколатлар. 
Чизиқли ваколатлар, ваколат турларининг энг асосийси бўлиб, 
ташкилотларнинг иерархик тузилиши пайдо бўлиши биланоқ вужудга келган. У 
якка хокимлик тарзда раҳбарлик қилишга, яъни қонун доирасида: 
- буйруқ ва фармойишлар беришга; 
- барча масалалар бўйича қарорлар қабул қилишга асосланган.
Чизиқли ваколатли раҳбар одатда, чизиқли раҳбар деб аталади. 
Чизиқли ваколатда раҳбар билан буйсунувчи ўртасида тўғридан тўғри 
маъмурий (лавозимли) алоқа ўрнатилиб, раҳбар буйсунувчига мўлжалланган 
мақсадни бажариш учун қачон, қаерда ва нимани бажариш ѐки бажармаслик 
тўғрисида бевосита кўрсатма беради. Уни фармойиш ѐки буйруқда ифода 
этади. 
Чизиқли ваколатга эга бўлган раҳбар зиммасига одатда корхона 
фаолиятини тезкор бошқариш билан боғлик бўлган масалалар, яъни: 
ходимлар меҳнатини ташкил қилиш; 
уларга меҳнат шароитларини яратиб бериш; 
ходимларни ишга қабул қилиш ва ишдан бўшатиш; 
ходимлар меҳнатига бахо бериш; 
уларни мукофотлаш ѐки жазолаш; 

---

135 
жамоада қулай маънавий ҳамда руҳий иқлимни яратиш ва уни барқарор 
тутиб туриш кабилар хам киради. 
Функционал ваколатлар одатда билвосита алоқа шароитида амалга 
оширилади. Бунда ваколатлар маълум доирада чекланган бўлади. Чунки ҳар 
бир бошқарув бўғинидаги раҳбарга муайян функциялар бириктириб қўйилади. 
Масалан, бири маркетингни, иккинчиси ишлаб чиқаришни, учинчиси эса 
молияни бошқариш билан шуғулланади. 
Ваколатларни бу тарзда бериш бошқариш самарадорлигини анча 
оширади. Чунки олдин бошқаришнинг барча функцияларини бажариш 
ваколатига эга бўлган ягона универсал раҳбар ўрнига энди ўз соҳасини пухта 
биладиган, ўзига топширилган иш участкаси учун жавоб берадиган 
мутахассислар аппарати пайдо бўлади. 
Идоравий ваколатлар корхонадаги функцияларнинг мураккаблашиб, у 
билан боғлик, бўлган бошқариш жараѐнининг қийинлашиб бориши сабабли 
вужудга келади. Ушбу бошқариш структураси хар бир чизиқли ваколатга эга 
бўлган раҳбар қошида ихтисослашган хизматлар, маслаҳатчилар кенгаши, яъни 
штабларни тузиш орқали ташкил этилади. Ўз ваколатига эга бўлган 
штабларнинг вазифаси ўзларига тегишли муаммоларни ўрганиш орқали юқори 
бўғин раҳбарларига қарорлар қабул қилишда ѐрдам беришдан иборат. 
Бу ерда чизиқли ваколатга эга бўлган раҳбарлар корхонанинг бош 
мақсадига эришиш йўлидаги бирламчи вазифаларнинг бажарилишига жавобгар 
бўлсалар, штабдаги ваколатли кишилар эса бирламчи вазифаларга тоъбе бўлган 
иккиламчи вазифаларнинг бажарилишига жавобгардирлар. Улар ўз ваколатлари 
доирасида фақат маслаҳат бериш функциясини бажарадилар. Чизиқли 
ваколатга эга бўлган раҳбарларнинг асосий вазифаси таклиф этилган ижобий 
ҳамда салбий маслаҳатлар ичидан мақсадга мувофиғини аниқлаш ва уни узил-
кесил қабул қилишдан иборат. 
Идоравий ваколатлар қуйидаги аппаратлар хизматлари орқали амалга 
оширилади: 
- маслаҳат берувчи; 
- хизмат қилувчи; 
- шахсий аппарат. 
Маслаҳат берувчи аппарат. Чизиқли раҳбар бирор муаммога дуч келиб 
унинг ечими учун махсус малакага эга бўлган мутахассисларга зарурият 
туғилса, бундай ҳолларда корхона қошида вақтинчалик ѐки доимий фаолият 
кўрсатувчи махсус маслаҳат берувчи аппарат тузилади. Уларнинг асосий 
вазифаси ўз билим соҳалари бўйича чизиқли раҳбарга маслаҳатларини 
беришдан иборат. Бундай маслаҳатлар кўпинча қонунчилик, янги ѐки махсус 
технологияни жорий қилиш, малака ошириш, шунингдек кадрлар билан ишлаш 
соҳалари бўйича талаб қилинади. 
Хизмат қилувчи аппаратнинг асосий вазифаси раҳбариятга ўз ваколати 
доирасида хизмат қилишдан иборат. Бундай аппаратга кадрлар бўлими мисол 
була олади. Унга қуйидаги ваколатлар берилади: 
- ходимларнинг шахсий ишларини юргизиш; 
- ишга қабул қилиш учун иқтидорли кадрларни излаш ва текшириш; 

---

136 
- чизиқли раҳбарларга номзодларни тавсия этиш ва х.к. 
Хизмат қилувчи аппарат бошқа соҳаларга ҳам ўз хизматини кўрсатади. 
Бинобарин, жамоатчилик билан алоқа, маркетинг бўйича тадқиқот ўтказиш, 
молиялаштириш, режалаштириш, моддий-техника таъминоти, юридик 
муаммолари ечиш, атроф-муҳитга таъсир ўтказувчи у ѐки бу лойиҳаларни 
баҳолаш каби жараѐнларда туғиладиган юмушларга кўмак бериш кабилар 
буларга мисол бўла олади. 
Шахсий аппарат - бу хизмат кўрсатувчи аппаратнинг бир кўриниши 
бўлиб, у раҳбарнинг шахсий ѐрдамчиси ѐ котиби ѐки референди бўлиши 
мумкин. Унинг вазифаси раҳбар нимани талаб қилса ўшани бажаришдир. Бу 
шахслар хеч қандай ваколатга эга бўлмайдилар ва фақат раҳбар номидан, унинг 
топшиғига билан иш тутадилар. 
Гарчи шахсий аппарат расмий ваколатга эга бўлмасада, агар раҳбар 
уларга астойдил ишонч билан ѐндашса, унинг аьзолари катта ҳуқуқга эга 
бўлишлари мумкин. 
Тавсияли ваколатлар фақат тавсия характерига эга. Бу ваколатга эга 
бўлган шахслар зарурият туғилган ҳолларда раҳбарларга ѐки бажарувчиларга 
мураккаб масалалар ечими бўйича ўз таклифларини берадилар. Раҳбар бу 
таклифларни қабул қилиши ѐки эътиборсиз қолдириши хам мумкин. Аммо 
эътиборсиз қолдирган ҳолларда тавсия берувчи мутахассис ўз таклифларини 
мазкур масала ечими учун ўта зарурлигини, ўз хизматини беҳудага 
қилмаганини раҳбарга тушунтириб, уни ишонтиришга ҳаракат қилмоғи даркор. 
Мувофиқлаштирувчи ваколатлар ҳамкорликдаги қарорларни ишлаб 
чиқиш ва қабул қилиш билан боғлиқ. Мазкур ваколатга эга бўлган шахс ѐки 
бўлим юқори раҳбарият номидан айрим бошқарув субъектлари фаолиятини 
мослаштириб, уни корхона мақсадига қараб йўналтиришга ҳақли. Одатда 
бундай ваколатга корхонада мураккаб ѐки бахсли муаммолар вужудга келиб 
уларни ечиш зарурияти туғилган ҳолларда эҳтиѐж туғилади. 
Ҳисоб ва назорат қилиш ваколатига эга бўлган шахс ѐки гуруҳлар 
текширилаѐтган объект бўйича уларнинг раҳбарларидан барча зарур 
маълумотларни талаб қилишга ҳақлидир. Текширув асосида тайѐрланган 
материалларни ўзларининг хулосалари билан бирга юқори бўғинга тақдим 
этиш ҳисоб ва назорат қилиш ваколатига эга бўлганларнинг асосий 
вазифасидир. 
Муросага келтирувчи ваколатларнинг моҳияти шундан иборатки, шу 
ҳуқуқга эга бўлган шахс қабул қилинаѐтган қарорларга нисбатан дахлдорлик 
даражасига қараб, албатта ўз фикрини билдиради. Буни у ҳам чизиқли, хам 
функционал ваколатлар доирасида бажаради. Бундай ваколатлар: 
- эхтиѐткорликка даъват этувчи ва 
- муҳосара қилувчи ваколатлар кўринишида бўлиши мумкин. 
Эхтиѐткорликка даъват этувчи ваколатга эга бўлган шахс, масалан, 
ҳуқуқшунос раҳбар қабул қилган қарорларнинг қонун ва ўрнатилган 
тартибларга мос тушиш ѐки тушмаслигини текширади, ундаги камчилик ѐки 
қонунни бузганлигини айтиб, уни тўғрилашга даъват этади. Агар раҳбар 

---

137 
хаққонийлигини исботласа-ю, ҳуқуқшунос бу билан қониқмаса, у ҳолда 
раҳбарнинг зиммасида мазкур қонунбузарликнинг оқибати сақланиб қолади. 
Муҳосара қилиш ваколатига бош ҳисобчи эга бўлади. Унинг розилигисиз, 
имзосисиз пул маблағи билан боғлиқ бўлган бирорта қарор қабул қилинмайди.