Meliboyeva G. S. Kimyoni o`qitishda zamonaviy texnologiyalar

2-keys. Mavzu: Temirning tabiatda tarqalishi.
Keys bayoni:
Yer qobig’ida tarqalishi bo’yicha temir to’rtinchi element 
(kislorod, kremniy va alyuminiydan keyin), og’ir metallar orasida eng ko’p 
tarqalgan elementdir. 
Shunday gipoteza mavjud: ya’ni, yerning yadrosi temir va nikeldan
tuzilgan degan taxminlar bor. Yer yadrosining zichligi temir va nikel
zichliklariga juda yaqin. Temir tabiatda bog’langan holda uchraydi: tog’
jinslari tarkibiga va tirik organizmlar tarkibiga kiradi. Faqat meteoritlargina
tug’ma temirdan (sof) tashkil topgan. Mineral suvlar tarkibida temir FeSO
4
va
Fe(HSO
3
)
2
lar holida erigan bo’ladi, ularda temirning miqdori 100 mg/ 
litrga yetadi.
Muammoli savollar: 
1.
Nima uchun temir insoniyatga sof holda azaldan ma’lum bo’lgan? 
2.
Nima uchun temir tirik organizm uchun muhim sanaladi? 

---

132 
O’qituvchining yechimi:
Eramizdan avvalgi ikki minginchi yillar oxirida inson temirdan foydalana 
boshlagan. Meteoritdan odamlar davrlardan boshlab foydalanganlar, yerga har 
sutkada 20 ming tonnaga yaqin meteorit tushgan. 
Temir hayot uchun zarur element, u qondagi gemoglobin tarkibiga kiradi, 
gemoglobin kislorodni o’pkadan to’qimalarga olib boruvchi moddadir. 
To’qimalarda oksidlovchi-qaytaruvchi ferment vazifasini bajaradigan moddalar 
tarkibida ham temir bo’ladi. TSitoxrom va nafas fermentining qaytarilgan 
formasida Fe
2+
bo’lib, ularning oksidlangan formasida Fe
3+
bor. Odamning qonida 
~2,5 g temir bo’ladi, odam organizmi temirni ovqatdan oladi, agar temir 
organizmda yetishmasa, kamqonlik kasaligi paydo bo’ladi. O’simliklarga yashil 
tus beruvchi xlorofill tarkibiga ham temir kiradi, agar o’simlikning bargida temir 
yetishmasa, barg sarg’ayib yaxshi o’smaydi va rivojlanmaydi.