Международный научно-образовательный

O’zbekiston Respublikasi Qizil Kitobining 2009-yildagi nashriga kiritilgan Chinniguldoshlar oilasini solishtirma tahlili

№	Turkum	Tur	Ko’pa-	Maqomi					Madaniy-
			yishi	0	1	2	3	lashtirish
1	Yetmak Allchrusa	2	Urug’i- dan			+	+	O’zRes FA Botanika bog’ida o’stiriladi.
2	Zo’rcha Silene	6	Urug’i- dan		+	+		Ma’lumot yo’q
3	Oqtikan Acanthophyll um	2	Urug’- dan			+		O’zRes FA Botanika bog’ida o’stiriladi
4	O’zbekiston chinniguli Dianthus uzbekistanicu s	1	Urug’i- dan				+	O’zRes FA Botanika bog’ida o’stiriladi
Jami :	4	11	Urug’i- dan	0	1	3	2	Natija ijobiy

O’zbekiston Respublikasi Qizil Kitobining 2009-yildagi nashriga Chinniguldoshlar oilasining 4 turkumga mansub 11 ta turi kiritilgan bo’lib, bular asosan urug’idan ko’payadi.Bu oilani madaniylashtirish ijobiy natija bergan bo’lib ko’p turlari O’zRes FA Botanika bog’ida o’stiriladi.Faqat Silene turkumini madaniylashtirish salbiy natija bergan.Tojikiston yetmagini madaniylashtirish haqida ham ma’lumot yo’q.

2. jadval

O’zbekiston Respublikasi Qizil Kitobining 2019-yildagi nashriga kiritilgan Chinniguldoshlar oilasining solishtirma tahlili

№	Turkum	Tur	Ko’payishi	Maqomi				Madaniylash
				0	1	2	3	tirish
1	Kachimsimon Yetmak Allchrusa gypsophiloides	1	Urug’idan				+	O’zRes FA Botanika bog’ida o’stiriladi
2	Zo’rcha Silene	6	Urug’idan		+	+		Ma’lumot yo’q
3	Oqtikan Acanthophyllum	2	Urug’idan				+	O’zRes FA Botanika bo’gida o’stiriladi
4	O’zbekiston chinniguli Dianthus uzbekistanicus	1	Urug’idan				+	1965-yildan beri O’zRes FA Botanika bog’ida
Jami:	4 ta	10	Urug’idan	0	1	1	3	Natija ijobiy

O’zbekiston Respublikasi Qizil kitobining 2019-yilgi nashriga Chinniguldoshlar oilasining 4 turkumi 10 ta turi kiritilgan.Chinniguldoshlar oilasi asosan,Markaziy Osiyo

,Pomir-Oloy,Qizilqum,Zarafshon,Ko’xitang,Farg’ona hududlarida tarqalgan. Tabiatda yakka holda va kichik to’plar hosil qilib o’sadi.Qizil Kitobga kiritilgan bu turlar milliy bog’larda o’stirilib ko’paytiriladi.Tog’ zo’rchasi tabiatda kam uchraydi.
Xulosa: Solishtirma tahlil asosida Chinniguldoshlar oilasiga mansub turkumlarda o’zgarish bo’lmagani,lekin turlar o’rtasida o’zgarishlar bo’lganligi ma’lum bo’ldi.2009- yildagi nashriga 11 tur kiritilgan bo’lsa, 2019-yildagi nashriga 10 ta tur kiritilgan.Qizil Kitobning 2009-yilgi nashriga kiritilgan Tojikiston yetmagi 2019-yilgi nashriga kiritilmagan. Bu Tabiatning va o’simliklarning muhofazasi yaxshiligini bildiradi.Chinniguldoshlar oilasiga kiradigan turkum va turlarning maqomi ham o’zgargan.

Foydalanilgan adabiyotlar:

1. 
   Ozbekiston Respublikasi Qizil Kitobi.Toshkent 2009-yil.Chinor ENK nashriyot (217-227-betlar)
   
2. 
   O’zbekiston Respublikasi Qizil Kitobi .Toshkent 2019-yil.Chinor ENK nashriyoti(190-199-betlar)
   

Internet saytlar:

1. 
   Uz.m.wikipedia.org
   
2. 
   Uz.denemetr.com
   

ФИО автора: Ahmedova Muhtasar Muhiddinjon Qizi
Название публикации: «LISHAYNIKLARNING TUZILISHI VA INSON HAYOTIDAGI AHAMIYATI»


Annotatsiya. Bu tezisda lishayniklarning o’ziga xos xususiyatlari, tuzilishi, turlari va amaliy ahamiyati bilan tanishasz. Lishayniklar simbioz organizmlar bo’lib ular zamburug’ va ko’k-yashil suv o’tlarining birikishidan hosil bo’lgan.
Аннотация: В данной работе вы познакомитесь с осcобенностями, строением, видами и практическим значением. Лишайники представлют собой симбиотические организмы, образованные соединением грибов и водорослей.
Kalit so’zlar: Ko’k-yashil va yashil suv o’tlar, zamburug’, simbioz, tarqalishi, yopishqoq, bargsimon va butasimon lishayniklar, lixenalogiya.
Ключевые слова: Сине-зеленый и зелений водоросли, листовые и кустистые лишайники, лихенология.
Kirish: Lishayniklar tuban o’simliklar dunyosining o’ziga xos guruxidir. Ular zamburug’ va sianobakteriyalarning simbiotik majmuasidir. Lishayniklarning tarqalish areali nihoyatda hilma xil ularni hamma materiklarda uchratish mumkin. tropik va subtropik mintaqalarda, ayniqsa, tundra va baland tog’larda tarqalgandir.Lishayniklarga haroratning ko’tarilishi va pasayishi unchalik tasir ko’rsatmaydi Ularni issiq cho’l, sovuq, nam iqlim sharoitlarida ham uchratish mumkin. Lishayniklar atrof muhitga iqlimga juda ham sezgir organizmlar hisoblanadi. Lishayniklarni o’rganadigan fan lixenalogiya deb nomlanadi. Ularni 400 turkumi va 26 000 dan ziyod turlari mavjud. Lishayniklarni jinsz spora hosil qilishiga binoan, ikki sinfga ajratish mumkin. Xaltachali va bazidiyali lishayniklar sinifi. Xaltachalilarga biz bilgan deyarli barcha lishayniklarni olish mumkin. Bazidiyali lishayniklarga esa bir necha o’nlab turni kiritish mumkin.
Lishayniklar- (Lichenophyta) bo’limi. Lishayniklar tuban o’simliklar dunyosida muhim ahamiyatga ega. Lishayniklar suv o’tlari va zamburug’larning mutualizm ya’ni majburiy
birga yashashi natijasida vujudga kelgan organizmlar hisoblanadi. Lishayniklar tarkibiga asosan yashil, ko’k-yashil va sariq yashil suv o’tlari kiradi. Umuman olganda har bir lishaynik turiga ma’lum bir suv o’ti to’g’ri keladi. Lishayniklarni asosan tashqi morfologik tuzilishiga ko’ra ularni 3 ta guruxga ajratish mumkin.

1. Yopishqoq ya’ni qobiqsimon lishayniklar.

2. 
   Bargsimon lishayniklar.
   

3. Bo’tasimon lishayniklar.

Lishayniklar avtotrof organizmlar hisoblanadi, bunga sabab suv o’tlarining tarkibidagi fikotsian ko’k rang beruvchi moddaning borligidir. Suv o’tlari tarkibidagi xlorofilning borligi sababli oziq moddalar top’planadi bundan esa zamburug’ foydalanadi. Bunda suv o’tlarining vazifasi esa gifalari yordami suvni va minerallarni shimishdr. Lishayniklarning tanasi tuban o’simliklarniki singari qatana yoki tanlom deyiladi. Lishayniklar anotomik tuzilishi va suv o’tlari bilan zamburug’larning birikishiga qarab 2 guruxga bo’linadi. Geomer va geteromer guruxlarga bo’linadi. Geomer lishayniklar sodda tuzilgan ularni toshloq, tekisliklarda va adirlarda uchraydi bunga misol qilib kollemani olish mumkin. Geteromer lishayniklarning tuzilishi ancha murakkab.
Lishayniklarning amaliy ahamiyati juda kattadir. Masalan:Bazi butasimon lishayniklar shimol bug’ularining asosiy ozig’i bo’lib ular uchun yem hashak sifatida foydalaniladi, yana lishayniklar atmosfera havosining ifloslanganlik darajasini aniqlashda indikator sifatida ham foydalaniladi. Lishayniklar turli muhitlarda har hil sharoitli joylarda o’sa oladi va u yerda organik moddalarni to’plashi natijasida asta- sekin yuksak o’simliklarning o’sishiga muhit yaratadi. Lishayniklarning faoliyati ntufayli hosil bo’ladigan kislota toshlarni va tog’ jinslarini yemiradi va tuproqqa aylanishiga olib keladi. Buning natijasida tuproq hosil bo’lishiga yordam berib yuksak o’simliklarning o’sishi rivojlanishi uchun zamin yaratadi.Unumsiz yerlarning unumdorligini oshirishda amaliy yordam beradi. Lishayniklarning istemol qilinadigan turlari ham bor ularga misol qilib cho’llarda o’sadigan mannani olish mumkin. Lishayniklar yana bir qator sohalarda ham foydalaniladi. Masalan: Oziq ovqat sa’noatida, meditsina, parfyumeriya sa’noatida, efir moyi olishda ham ishlatiladi. Ayrim turlari zaharli bo’lib ularni esa shimolda ovchilar bo’rilarni zaharlashda ishlatishadi. Lishayniklardan farmasevtika sanoatida ichni yumshatadigan,qon bosimini oshiradigan, vitaminli vositalar, lishaynik kraxmali, disaxaridlar, fermwntlar, aminokislota va antibiotiklar ham olinadi. Fermentlardan amilaza, disaxaridlardan saxaroza va lishaynik kraxmali lixenin ham olinadi vitaminlasrdan esa C, B6, B12 uchraydi. Lishayniklarni atir upa sanoatida, lakmus va bo’yoq tayorlashda ham foydalaniladi.
Xulosa: Lishayniklar juda ham xilma xil bo’lib ularning amaliy ahamiyatlari, foydali xususiyatlari ko’pdr shu bilan bir qatorda zararli tomanlari ham bor. Zararli tarafi shuki daraxtlar tanasida o’sadigan po’stloqli lishayniklar zararkunanda hasharotlar uchun pana joy bo’lb hizmat qilganligi sababli salbiy ahamiyatga egadir. Lishayniklarni yaxshi yoritilgan turli hil substratlarda- daraxtlar, tog’ jinslari, tuproq va yasdhil o’simliklar barglarida, teri, suyak, qog’oz, shisha, temir va boshqa buyumlarning sirtida ham uchratish mumkin. Bundan xulosa shuki lishayniklar har xil muhit sharoitlariga moslashuvchandr.

Foydalanilgan adabiyotlar:

1. 
   A. A. Matkarimova, X. Ya. Azizov, G. B. Vaisova Batanika toshkent 2018.
   
2. 
   R. I. Toshmuhammedov, O’simliklar sistematikasi.
   
3. 
   C. M. Mustafaev Batanika.
   

Internet malumotlari:

1. 
   uz.wikipediya.org
   
2. 
   arxiv.uz
   
3. 
   Qomus.info
   
4. 
   hozir.uz