|
ФИО автора: A.A.Ne'matov
AnDUPI, Aniq va tabiiy fanlar o’qitish metodikasi fakulteti biologiya yo’nalishi 1- bosqich talabasi
Название публикации: «YALPIZNING MORFOOGIYASI VA XUSUSIYATLARI»
Annotatsiya: Ushbu tezisda labguldoshlar oilasiga mansub yalpiz o'simligi morfolologiyasi va uning dorivorlik xususiyati haqida, insonlar ehtiyoji uchun qanday maqsadlarda ishlatilishi haqida keng ma’lumotlar beriladi.
Annotation: This thesis provides extensive information about the morphology of the mint plant of the rose family and its medicinal properties, as well as its use for human consumption.
Аннотация: В диссертации представлена обширная информация о морфологии мяты семейства розовых и ее лечебных свойствах, а также о ее использовании в пищу человеком.
Kalit so’zlar: Morfologoya, dorivorlik, sanoat, bakteriya, kimyoviy tarkibi.
Key words: Morphology, medicine, industry, bacteria, chemical composition. Ключевые слова: Морфология, медицина, промышленность, бактерии, химический состав.
Yalpiz — labguldoshlar oilasiga mansub koʻp yillik oʻtsimon oʻsimliklar turkumi, dorivor va efirmoyli oʻsimlik. Shimoliy yarim sharning iliq iqlimli mintaqalarida 20—
25 turi tarqalgan. Yevropa mamlakatlari, AQSH, Ukraina, Belarus va
Shimoliy Kavkazda Ya.ning taxir (achchiq) Yalpiz va jingalak Yalpiz Xitoy, Hindiston, Braziliya va boshqalar mamlakatlarda dalayoki suv Ya. Turlari ekiladi. Oʻzbekistonda 4 turi: suv Yalpiz, osiyo Yalpizi, taxir (achchiq) yalpiz va jingalak yalpiz yovvoyi holda oʻsadi, Poyasi tik shoxlangan, boʻyi 25—100 sm gacha, barglari qarama-qarshi joylashgan, rombsimon, nashtarsimon yoki tuxumsimon, gullari chala soyabonsimon toʻpgulga yigʻilgan, binafsharang. May— oktabrda gullaydi. Yalpiz yorugʻsevar, namsevar oʻsimlik. Barglarida 2,5— 3 %,
gullarida 4—6 %, poyasida 0,3 % mentol (validolning tarkibiy qismi)ga boy boʻlgan efir moyi, shuningdek, flavonoidlar, vitaminlar, oshlovchi moddalar bor. Tibbiyotda Yalpiz bargidan tayyorlangan tindirma (nastoyka) va damlamasidan koʻngil ayniganda hamda oʻt haydovchi vosita sifatida foydalaniladi. Barglari va poyasidan olingan yalpiz moyi parfyumeriya, oziq-ovqat sanoatida va tibbiyotda, bahorda yangi chiqqan barglari oshkoʻk sifatida ishlatiladi. Vegetativ (bahorda ildizini boʻlib ekish) yoʻli bilan koʻpaytiriladi. Oʻzbekistonniig barcha viloyatlarida nam yerlarda, ariq va daryo boʻylarida oʻsadi.
Yalpiz – 100 sm gacha bo’lgan kuchli aromatik va sovuq hidli, ko’p yillik madaniy o’t o’simlik.O’simlik yovvoyi tabiatda uchramaydi. Yalpiz va suv yalpizini kesib o’tishdan kelgan. Yalpizning bir nechta navlari bor, ular orasida sof yashil barglari bo’lgan o’simliklar, shuningdek, qora yalpiz deb ataladigan qizil-binafsha rang antosiyaninli (bargning poyasi va orqa tomoni) bo’lgan o’simliklar mavjud. Qora yalpiz efir moyining hosildorligi yuqori.
Oʻsimlikning poyasi tik, tetraedrik, tubidan qarama-qarshi shoxlangan, tuksiz yoki siyrak tukli.
Ildizpoyasi gorizontal, shoxlangan, sudraluvchi. Tuproqning zichligiga qarab, ildizpoyaning tugunlaridan yupqa tolali ildizlar va sudraluvchi kurtaklar er osti yoki erga tushadi. Barglari qarama-qarshi, kalta novda, cho‘zinchoq-tuxumsimon, uchli, asosi yuraksimon, qirralari o‘tkir tishli, uzunligi 3-6 sm, eni 1,5-2 sm.Efir moy bezlari bargning ikki tomonida joylashgan. Va kattalashtirish oynasi ostida ko’rinadi.
Gullari mayda, qizil-binafsha, ikki jinsli, turgʻun, noaniq ikkilamchi, kurtaklar tepasida boshoqsimon toʻpgullar toʻplangan. Kosasi quvursimon, besh tishli, binafsha rang. Gul toji pushti yoki och binafsha rangda, voronkasimon, to‘rt bo‘lakli a’zosi bo‘lib, gul tojining yuqori bo‘lagi tishli va boshqalarga qaraganda bir oz kengroqdir. Stamens 4. Iyun oyining oxiridan sentyabrgacha gullaydi Yalpiz gul formulasi – H (5) L (2 + 3) T4P4.
Meva 4 ta to’q jigarrang yong’oqdan iborat bo’lib, uzunligi taxminan 0,75 mm, qolgan kosa ichiga o’ralgan. Meva juda kam uchraydi. O’simlik vegetativ tarzda ildiz
so’qmoqlari bilan ko’payadi. O’sib chiqqan urug’lar turli xil nasllarni keltirib chiqarishi mumkin, ularning aksariyati sifatsiz va yoqimsiz hidga ega.
Tarqalishi. Yalpiz Krasnodar o’lkasi, Voronej viloyati, Belorussiya, Moldova, Shimoliy Kavkaz tog’ etaklarida, Ukrainada (Poltava, Chernigov, Kiev, Sumi viloyatlari) etishtiriladi. Yalpiz, ayniqsa, kalkerli loy va botqoqli tuproqlarda yaxshi o’sadi.
Kimyoviy tarkibi. Quyidagi jadvalda Yalpiz o'simligi kimyoviy tarkibi berilgan.
Do'stlaringiz bilan baham: |
