Международный научно-образовательный

ФИО авторов: Mahammadiyeva Saodat-Toshkent davlat texnika universiteti “O’zbekiston tarixi” kafedrasi o’qituvchisi
Ergashev Javohir- Toshkent davlat texnika universiteti “Neft va gaz” fakulteti 1-bosqich talabasi
Название публикации: «O’ZBEKISTONDA RAQAMLI IQTISODIYOTNI RIVOJLANTIRISH»

ANNOTATSIYA

Maqolada respublikamiz mustaqillikka erishgandan to hozirgi kungacha raqamli iqtisodiyotni rivojlantirish bo’yicha olib borilgan islohatlar to’g’risida berilgan. Bugungi kunda keng tarqalgan raqamli iqtisodiyotni rivojlantirish davlat iqtisodiy siyosatining ustuvor yo’nalishlaridan biridir.
Kalit so'zlar: raqamli iqtisodiyot, global, IP-trafik, internet, sanoat, electron, tijorat, xizmat ko’rsatish, qishloq xo’jaligi, tadbirkorlik, elektron to’lov
Bizga ma’lumki, bugungi kunda dunyodagi raqamli iqtisodiyotning o’rni va uning rivojlanish tendentsiyalari kuchaymoqda. Misol uchun, 1992 yilda ma’lumotlar oqimining o’zgarishi Internet protokoli (IP) asosida global trafik kuniga 100 gigabaytni tashkil etdi, 2019 yilda esa bu ko’rsatkich sekundiga 89000 gigabaytdan oshdi. Ushbu ma’lumotlar raqamli iqtisodiyotni rivojlantirishning dastlabki bosqichlariga tegishli ekanligini hisobga olib, uning rivojlanish sur’atini tasavvur qilish qiyin emas. 2022 yil global IP-trafik hajmi sekundiga 150,700 Gb ga yetishi prognoz qilinmoqda, bu Internetda yangi foydalanuvchilar sonining ko'payishi va Internetni yanada kengaytirish bilan bog'liqdir.
Bugungi kunda Jahon miqyosida ikki mamlakat ya’ni AQSh va Xitoy raqamli iqtisodiyotni rivojlantirish geografiyasida etakchi hisoblanadi. Ushbu mamlakatlar blokirovka texnologiyasi bilan bog’liq barcha patentlarning 75 foizini, Internetdagi narsalarning 50 foizini va global ochiq bulutli hisoblash texnologiyalari bozorining 75 foizidan ko’prog’ini tashkil qiladi. Xususan, ular dunyodagi eng yirik raqamli platformalarning 90 bozor kapitallashuvining 70 foizini nazorat qiladi.
O’zbekiston Respublikasi Prezidentining 2020-yil 28-apreldagi “Raqamli iqtisodiyot va elektron hukumatni hamma joyda joriy etish chora-tadbirlari to'g'risida”gi PQ-4699-sonli qaroriga muvofiq 2023-yilga qadar YaIMdagi raqamli iqtisodiyot ulushini ikki barobarga oshirish rejalashtirilgan. Iqtisodiy rivojlanish strategiyasi sanoat, elektron tijorat, xizmat ko’rsatish va qishloq xo’jaligini rivojlantirish, tadbirkorlikni kuchaytirish, moliyaviy resurslarni ta’minlash kabi omillarga asoslangan.
Raqamli iqtisodiyot bu iqtisodiy, ijtimoiy va madaniy munosabatlarning tizimi bo’lib, uning asoslari raqamli texnologiyalarni keng qo’llash hisoblanadi. Raqamli iqtisodiyotning ko’plab ta’riflari mavjud:

• 
  raqamli texnologiyalar (AKT va Internet) va katta ma’lumotlar almashinuvi (BIG DATA)imkoniyatlari asosida biznes-modellarni shakllantirish va biznes-jarayonlarni yaratish;
  
• 
  bu onlayn texnologiyalar (AKT va Internet) asosida ishlab chiqarish, tarqatish, almashish va iste'mol jarayonlarida shakllanadigan va hayot manfaatlariga bo’lgan ehtiyojni sifatli qondirishga qaratilgan munosabatlarning to’plamidir.
  

2025 yilda dunyoning raqamli iqtisodiyoti 23 trillionga etadi. Dunyoda kommunal, sanoat va qishloq xo’jaligi, transport, moliya va boshqa sohalarda raqamli transformatsiyani rag’batlantirish uchun 100 milliardlik ulanishlar bo’lishi kuzatilmoqda, bulut texnologiyasidan foydalanadigan korxonalar soni 85%, sun’iy aql

• 
  86%, raqamli katta ma’lumotlar – 80% tashkil etadi.
  

O’zbekistonda raqamli iqtisodiyotni rivojlantirish davlat iqtisodiy siyosatining ustuvor yo’nalishlaridan biridir. O'zbekiston Respublikasi Prezidenti Sh. M. Mirziyoevning 2018 yil 3 iyuldagi “O’zbekiston Respublikasida raqamli iqtisodiyotni rivojlantirish chora-tadbirlari to’g’risida”gi PQ-3822-sonli qarori davlat tomonidan iqtisodiyotning raqamli sektorini rivojlantirish bo’yicha keng ko’lamli chora-tadbirlar ko’rilayotgani, elektron hujjat aylanishi tizimlari joriy etilayotgani, elektron to’lovlar ishlab chiqilayotgani va normativ-huquqiy hujjatlar takomillashayotgani buning dalilidir elektron tijorat sohasidagi baza”dir.
Axborot-texnologiya platformalarida faoliyat yuritadigan raqamli iqtisod jadal sur’atlarda rivojlanmoqda, bu esa bunday platformalarning yangi modellari va texnologiyalarini yaratish zaruratini keltirib chiqaradi. Ular raqamli iqtisodiyotning uchidan uchigacha (kompleks) texnologiyalardir:

1. 
   Big Data texnologiyasi;
   
2. 
   Internet buyumlarning texnologiyasi (IOT - Internet of Thinks);
   
3. 
   Mobil texnologiyalar;
   
4. 
   Bulutli texnologiyalar (Сloud computing);
   
5. 
   Vertual (VR – virtual reality) va kengaytirilgan haqiqat texnologiyalari (AR - augmental reality);
   
6. 
   Neyrotexnologiya va sun’iy aql (SA);
   
7. 
   Raqamli platformalar;
   
8. 
   Kvant texnologiyasi;
   
9. 
   Robototexnika;
   
10. 
    Blokcheyn va cryptovalyuta texnologiyasi;
    
11. 
    “Crowdsourcing” va “crowdfunding” texnologiyalardan iboratdir.
    

Texnologiyalar “blokcheyn” (ma’lumotlar tarqalgan ro’yxatga olish texnologiyasi), “sun’iy aql”, super kompyuter imkoniyatlarini foydalanish, shuningdek kripto-aktivlarning faoliyati dunyoning ko’plab mamlakatlarida raqamli iqtisodiyotni rivojlantirish yo’nalishlaridan biri hisoblanadi [3].
O’zbekiston Respublikasida “raqamli O'zbekiston”- 2030 milliy strategiyasi ishlab chiqilib, faol joriy etilmoqda, unda 2030 yilda respublika yalpi ichki mahsulotida raqamli iqtisodiyotning ulushi 30 foizni tashkil qilishi kerak. 2030 yilgacha qishloq xo'jaligini rivojlantirish dasturi, shuningdek, raqamli “aqlli qishloq xo'jaligi” dasturi jadal rivojlanmoqda va joriy etilmoqda.
Biroq, raqamli iqtisodiyotni shakllantirish jarayoni har doim ham silliq va tezkor emas.
Bugungi kunda “raqamli O'zbekiston” milliy strategiyasini amalga oshirishda quyidagi muammolar aniqlandi:

• 
  O'zbekiston hududlarini optik tolali tizimlar bilan jihozlash hozircha yetarli emas;
  
• 
  simsiz keng polosali internetga ulanishning tezligi va ulushi past;
  
• 
  mamlakatning chekka hududlarida asosiy tarmoq infratuzilmasiga kirish qiyin;
  
• 
  AKT sohasi mutaxassislarining faol tayyorgarligiga qaramay, yuqori malakali kadrlar yetishmovchiligi sezilmoqda;
  
• 
  raqamli iqtisodiyotni samarali rivojlantirish jarayonlari doimo texnik va texnologik platformalarni modernizatsiya qilishni talab qiladi [2].
  

Hozirda ushbu muammolarni tezda bartaraf etish va belgilangan maqsadlarga erishish uchun 2030 yilgacha raqamli iqtisodiyotning milliy dasturi va yo’l xaritasi ishlab chiqildi.
Zamonaviy innovatsion yechimlarni joriy etish qiyinchiliklariga qaramasdan, hozirgi vaqtda raqamli iqtisodiyotni shakllantirish davridan boshlab paydo bo’lgan quyidagi asosiy texnologiyalarni ajratib ko’rsatish mumkin.
Amaliylikning haddan tashqari chegarasida turli formatdagi ma’lumotlarni tahlil qilish va qayta ishlashga imkon beruvchi “katta ma’lumotlar” texnologiyasidir.
“Katta ma’lumotlar” kategoriyasi kuniga 100 Gb dan ortiq bo’lgan ma’lumotlar oqimlarining aksariyatini o’z ichiga oladi, uning eng keng tarqalgan ta’rifi bitta shaxsiy qurilmaning qattiq diskidan oshib ketadigan va kichikroq hajmlar uchun ishlatiladigan klassik vositalar bilan ishlov berilmagan ma’lumotlar to’plamidir. Boshqa tomondan, BIG DATA-muayyan maqsadlar va maqsadlar uchun ularni ishlatish uchun tuzilgan va tuzilmaydigan ma’lumotlarni qayta ishlash uchun turli vositalar, yondashuvlar va usullar.
Shuni ta’kidlash kerakki, dunyoda barcha ma’lumotlar hajmi geometrik progressiyada ortadi: 2011 yilda yaratilgan ma’lumotlar hajmi 1,8 zettabaytga, 2012 yil 2,8 zettabaytga yetdi. 2020 yilda bu raqam 40 zettabaytga etadi. 2020 yilda Big DATA bozorining pul miqdori 70 milliard dollarga teng bo'ladi.[5].
O’zbekiston Respublikasi milliy iqtisodiyoti tarmoqlari va sohalarida “blok” (blok zanjiri) texnologiyasini joriy etish 2019 yil may oyida AKT sammitida muhokama qilindi. Xususan, ushbu texnologiyaning bozor islohotlariga erishishdagi
o’rni va roli, rivojlanishning asosiy maqsadlari va iqtisodiy raqobatbardoshligi, raqamli arxivlarni, xususan, investitsiya faoliyatida, savdoda, kripto-aktivlar almashinuvida rivojlanishi kabi masalalar ko’tarildi.
2018 yil 12 noyabr kuni O’zbekistonda birinchi marta “blokadalar” texnologiyasini sinovdan o’tkazildi.
Joriy etish O’zbekiston raqamli iqtisodiyotni rivojlantirishni qo’llab-quvvatlash jamg’armasi “raqamli ishonch” va Rossiyaning “Blockchain Industrial Alliance” kompaniyasi o’rtasidagi qo’shma loyiha doirasida amalga oshirildi. Ushbu texnologiya dori vositalari, tibbiyot buyumlari va tibbiy asbob-uskunalarni ekspertizadan o’tkazish va standartlashtirish davlat markazi uchun avtomatlashtirilgan ro’yxatga olish tizimi sohasida joriy etilgan [10].
Ushbu texnologiya kirish huquqiga ega bo’lgan har qanday tibbiy muassasaga taqdim etiladigan ma'lumotlarni saqlash va qayta ishlash imkonini beradi. Vaqt o'tishi bilan ushbu tizim shifokorlarga, dori-darmon va tibbiy mahsulotlarni etkazib beruvchilarga, bemorlarga haftasiga 24 kun davomida kuniga 7 soat davomida turli xil ma'lumotlarni olish imkonini beradi.
Shunday qilib, “blok” texnologiyasi turli operatsiyalarni ro’yxatga olishni, muayyan operatsiyani amalga oshiruvchi shaxsning haqiqiyligini tasdiqlashni, kontragentlarning xulosasini o’z ichiga oladi.
Bugungi kunda keng tarqalgan sun’iy aql tizimi Sun’iy intellekt-matnni tabiiy tilda qayta ishlashga qodir bo’lgan aqlli mashinalar, dasturiy komplekslarni yaratishning zamonaviy ilmiy texnologiyasi, mashinani o’rganish, ekspert tizimlarini amalga oshirish, tavsiyalar berish, virtual agentlar darajasida ishlashni amalga oshirish iboratdir[3].

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO’YXATI

1. 
   O’zbekiston Respublikasi Prezidentining 2018 yil 3 iyuldagi “O’zbekiston Respublikasida raqamli iqtisodiyotni rivojlantirish chora – tadbirlari to'g'risida” gi PQ- 3822-sonli qarori. // Milliy Qonunchilik bazasi, 04.07.2018 y., 07/18/3832/1452-son.
   
2. 
   “O’zbekiston Respublikasi Prezidentining qarori-raqamli iqtisodiyotni yanada kuchaytirish maqsadida inflyatsiyani yangilashda modernizatsiya qilish chora- tadbirlari”. O'zR Prezidentining qarori. 21 noyabr 2019 yil
   
3. 
   G’ulomov S. S. va boshq. Raqamli iqtisodiyotni shakllantirish T, 2019. – B.
   

409.

4. 
   Jukovskaya I. E. Raqamli iqtisodiyotni shakllantirish sharoitida boshqaruv
   

jarayonlariga innovatsion yondashuvlar //Sankt-Peterburg davlat iqtisodiyot universiteti boshqaruv fakulteti Axborotnomasi. 2018, 4-son nashr. – S. 21-29.

5. 
   Lapidus L. Raqamli iqtisodiyot: elektron biznes va elektron tijoratni boshqarish. M.: – B. 378.
   
6. 
   Qishloq xo’jaligi infratuzilmasini innovatsion rivojlantirish: uning muammolari va unga erishish yo’llari // Bozor iqtisodiyoti fenomeni: manbadan hozirgi kungacha. Xavf va noaniqlik bo’yicha hamkorlik. – 2020. - P.310-319. https://elibrary.ru/item.asp?id=42671986
   

8. www.mitc.uz/ - O’zbekiston Respublikasi axborot texnologiyalari va kommunikatsiyalarini rivojlantirish vazirligining rasmiy sayti