Международный научно-образовательный электронный журнал

ФИО автора:
 Xolova Dilovar Faxridinovna
Buxoro davlat universitetining
Pedagogika institute 1- kurs magistranti
Название публикации:
«MAKTAB YOSHDAGI BOLALARNI NUTQIY 
NUQSONLARINI BARTARAF ETISHDA ARTIKULYATSION MOTORIKANI 
RIVOJLANTIRISH, NUTQ TOVUSHLARINI O’RGATISH METODIKASI» 
Annotatsiya 
Ushbu maqolada Maktabgacha ta’lim tashkilotlarida bolalar nutqiy nuqsonlarini 
bartaraf etishda artikulyatsion motorikani rivojlantirish, nutq tovushlarini o’rgatish 
metodikasi. Hozirda maktabgacha ta’lim tizimida Interfaol usullar haqida ko’p fikr-
mulohazalar bo’lmasa-da, ammo maktab yoshdagi bolalarni maktab ta’limiga nutqiy 
tayyorlash texnologiyalarini qo’llash kengroq tadqiq qilinmaganligi, nutq 
kamchiliklarini bartaraf etishda , maktab yoshdagi bolalarni maktab ta’limiga nutqiy 
tayyorlash texnologiyalaridan samarali foydalanish usul va vositalari ,metodikalari 
keltirilgan. 
Kalit so’zlar:
Maktabgacha ta’lim tashkiloti, nutqiy nuqsonlar, tayyorlov, ilgʻor 
tajriba, Interfaol, pedagogik mahorat, profeesional ta’lim-tarbiya, nutqiy tayyorlash,
 
artikulyatsion motorika,
 
nazariy metodika 
Ключевые слова
: Организация дошкольного образования, дефекты речи, 
подготовка, передовой опыт, интерактив, педагогическое мастерство, 
профессиональное образование, речевое обучение, артикуляционная моторика, 
теоретические методы
 
Key words: 
Preschool education organization, speech defects, preparation, best 
practice, interactive, pedagogical skills, professional education, speech training, 
articulatory motor skills, theoretical methods 
Ta’lim sohasidagi tub islohatlarning yaratuvchisi sifatida O‘zbekiston 
Respublikasi Prezidenti Sh.M. Mirziyoyevning ―…Yosh avlodni barkamol, ma’naviy 
va jismonan sog‘lom, yuqori malakali kasb egasi qilib tarbiyalash, ularni mustaqil 
fikrlaydigan, yuksak intellectual va ma’naviy salohiyatga ega bo‘lib, dunyo miqyosida 
o‘z tengdoshlariga hech qaysi sohada bo‘sh kelmaydigan insonlar bo‘lib kamol topishi, 
baxtli bo‘lishi uchun davlatimiz va jamiyatimiz bor kuch va imkoniyatlarini safarbar 
etamiz, - degan mulohazalarga javoban shakllanayotgan yosh avlodni voyaga 
yetkazish, ularning zamon talablari darajasida bilim olishi, shaxs sifatida kamol 

---

466 
topishi, pedagogika sirlarini urganishi va kundalik turmush yumushlarini hal etishiga 
tayyorlab borish masalasi ta’lim jarayonida asosiy muammolardan biri bo‘lib sanaladi. 
Bugungi kunda jahon ta’lim tizimining rivojlanishi dinamikasi ta’lim 
jarayonini tashkil etish, bolaning mustaqil shaxs sifatida erkin faoliyat ko’rsatishni 
ta’minlash maqsadida bir qator muhim izlanishlar olib borish, jiddiy qadamlar 
qo’yishni taqozo qilmoqda. 
Bu o’rinda shuni aytish lozimki, maktab yoshdagi bolalarni maktab ta’limiga 
nutqiy tayyorlash texnologiyalarini o’rgatish orqali bolalarning og’zaki va yozma 
nutqni rivojlantirishga, so’zamon bo’lishga, o’z fikrini mustaqil bayon qilishga 
erishmog’imiz lozim. 
Nutq insonda ilk yoshlardanoq shakllanib, umri davomida boyib boradi. 
Nutq rivojlanishining eng faol davri maktabgacha va maktab yoshida kechadi. 
Chunonchi, bolalar tomonidan maktabgacha yoshda nutqning asosiy poydevori 
shakllanar ekan, demak bevosita bolalar nutqini rivojlantirish metodikasida mazkur 
holatni inobatga olgan holda asosiy diqqat-e'tibor aynan shu yoshdagi bolalar nutqini 
rivojlantirish va korreksiya qilishga qaratilishi lozim. 
Maktabgacha ta'lim muassasalari ta'lim va tarbiya ishining keng dasturini 
amalga oshiradi va bolalarni maktab ta'limiga tayyorlaydi. 
Maktabgacha tarbiya muassasasi xodimlari birinchi sinfda bolalar oldiga 
qo'yiladigan ta'lim-tarbiya talablarini yaxshi bilishlari, maktabga tayyorlov guruhidagi 
bolalarni shunga muvofiq ravishda ta'lim olishga tayyorlashlari lozim. 
Maktabgacha tarbiya yoshidagi bolalarni ta'lim olishga tayyorlash jarayoni 
ularning lug'at boyligini oshirish, nutqning grammatik tuzilishini korreksiyalash, 
tovushlarni tahlil qilish, nutq apparati motorikasini rivojlantirish, psixik jarayonlarni 
faollashtirishni ham nazarda tutadi. 
O'yin va mashqlar sekin-asta murakkablasha borib, fonematik idrokni, talaffuz 
malakasini, 
eshituv 
diqqatini, 
verbal 
xotirani, 
artikulyatsion 
motorikani 
rivojlantirishga yo'naltiriladi. Psixik jarayonni kompensatsiya qilishni nazarda tutuvchi 
mashqlar, topshiriqlar iloji boricha verbaIlashtiriIgan bo'lib, logopedlarga taklif 
etilayotgan mavzularni o'yin texnologiyalari yordamida, ijodiy yondoshib olib borish 
tavsiya qilinadi.
 
Nutq kamchiliklarini bartaraf etishga qaratilgan tayyorlov o‘yinlaridan, maktab 
yoshdagi bolalarni maktab ta’limiga nutqiy tayyorlash texnologiyalaridan samarali 
foydalanish bolalar faolligini oshirishga, lug’atini boyitishga, ona tilimizga qiziqishiga 
xizmat qiladi. 
Maktab yoshdagi bolalarga nutq tovushlarini o’rgatish metodikasi.
Maktab yoshdagi bolalarga nutq tovushlarini o’rgatish metodikasi 
nutq, o’qish va savodga tayyorgarlik.
 

---

467 
Bolalarni ona tilida bemalol so’zlasha olish, keng tarqalgan sodda gaplarni 
ishlatish, murakkab gapni grammatik jihatdan to’g’ri tuza olish, rasmlar ustida hikoya 
tuza olish, antonim, sinonim va qiyosiy so’zlarni ishlatishga, tengdoshlari va kattalar 
bilan o’z his-tuyg’ularini bildirib diologda qatnashishga o’rgatib borish. 
Bolalarga s-z, p-f, t-d, p-b, l-r, u-o’, x-h, k-g tovushlarini to’g’ri talaffuz etish 
va ularni farqlashni; ovoz sifatlarini (baland, o’rtacha, past, yo’g’on, ingichka, juda 
ingichka), nutq sur’atini (tez, o’rtacha, sekin) tarbiyalash, so’zda tovush o’rnini 
belgilashga o’rgatish (m-m-m-mu-shuk, m-u-u-u-shuk, mu-sh-sh-sh-uk; “tovush” 
iboralari bilan tanishtirish va ularni farq qilishga, mashqlarda, o’yinlarda ularni 
qo’llashga o’rgatish. Adabiy nutqni tarbiyalashni davom ettirish. 
Tovushlarni to’g’ri talaffuz etishni, ayrim unli va undosh tovushlarini 
o’zlashtirishni mustahkamlash. Bolalar eshitganda va talaffuz etganda tovushlarni 
(uzun-qiska, jarangli-jarangsiz) ajrata olishni mashq qildirish tovush talaffuzidagi 
nuqsonlarni yo’qotish. So’zlayotganda to’g’ri nafas olishni rivojlantirish. 
Bolalarning so’zlarni adabiy til normalari asosida orfoepik jihatdan to’g’ri, 
aniq, dona-dona qilib talaffuz etishlarini takomillashtirish. Ovoz kuchining past-
balandligini nutq sur’atiga nutq munosabati sharoitga qarab o’zgartira bilishni 
shakllantirish, ohang vositalaridan to’g’ri foydalanishga o’rgatish. 
Bolalarga qattiq va yumshoq undosh “h” va “x” tovushlarini ajratish va to’g’ri 
talaffuz etish mashqlarini bajartirish (bu tovushlar ustida ishlash keyinchalik ham 
davom ettiriladi). 
Bolalarning so’zlarni aniq va burro talaffuz etishlarini mashq qildirishni davom 
ettirish. Bunda adabiy til normalariga asoslanib so’zlarni to’g’ri talaffuz etish, 
so’zlashuv mavzusi bo’yicha tasviriy vositalardan, ovozning past-balandligi, nutq 
sur’atidan to’g’ri foydalanish malakasini tarkib toptirish. 
Tovush va harflarni o'rganishda quyidagilar taklif etiladi 
1. Tovushga bo'lgan taqlidni tinglash, undan tegishli tovushni ajratish. 
2. Topishmoqni o'qish. Bolaga topishmoqning javobidagi so'zning birinchi 
tovushini aniqlashni taklif etish. 
3. Tovush artikulyatsiyasining o'ziga xosliklari bilan tanishish, ma'lum bir 
tovushni talaffuz etishdagi lab, tishlar, tilning holatini ketma-ketlikda ko'rsatish. 
Unli va undosh harflarning farqiga e'tiborni qaratish lozim:
unli harf talaffuz davomida to'siqqa uchramaydi va faqat ovoz yordamida 
talaffuz etiladi; 
- undosh harf talaffuz davomida to'siqqa uchraydi va ovoz hamda shovqin 
(jarangli tovush) yoki faqatgina shov- qin (jarangsiz tovush) yordamida talaffuz etiladi. 

---

468 
4. Predmetlarni nomlagan holda unli yoki undosh harfning so'zdagi o'mini 
aniqlash. 
Mazkur topshiriqlar fonematik idrok va fonematik tahlilning rivojlanishiga 
ko'maklashadi. 
Tovushlarni o'rganishda bolaga mazkur tovushlar qanday holatlarda ifodalashini 
tushuntirish lozim: so'zning boshida, o'rtasi va oxirida. 
5. Tegishli tovush ishtirokidagi so'zlarni yodga tushirish. 
6. Tovushlarni ketma-ketlikda birlashtirgan holda so'zni nomlash. 
7. So'zning tovush tahlilini amalga oshirish. 
8. Tovush artikulyatsiyasining o'ziga xosliklari bilan tanishish, ma'lum bir 
tovushni talaffuz etishdagi lab, tishlar, tilning holatini ketma-ketlikda ko'rsatish. 
Tovushlarning jarangli yoki jarangsizligiga ko'ra tovushlar differensiatsiyasini amalga 
oshirish: bola so'zdagi tovushlarni farqlaydi va ularga tavsif beradi. 
9. Harfni, uning grafik tasvirini ko'zdan kechirish. Bolaga harf haqidagi she'rni 
o'qib berish. Harfni tashkil etuvchi elementlarni topish. 
Bosma harf bilan tanishtirish davomida uni qo'l barmoqlari yordamida qurish. 
Dastlab kattalar she'rni o'qiydi va bir vaqtning o'zida harf qanday qurilishini ko'rsatadi. 
So'ngra bola harfni kattalar yordamida quradi. 
10. So'zni qo'l barmoqlari yordamida qurish. Topshiriq ota-onalar yoki pedagog 
bilan birgalikda amalga oshiriladi. 
11. Harf qanday predmetlardan qurilganini, mazkur predmetlar nomi qanday 
tovushdan boshlanishini aniqlash. Mazkur topshiriqda fonematik tahlil va konstruktiv 
praksis ko'ruv idrokining rivojlanishi amalga oshadi. 
12. Predmet obrazida mazkur harfni topish. 
13. Rebusni mustaqil yechish va so'zni o'qish. 
14. Bola bo'g'in, so'z, gaplarni o'qishga o'tadi. Bo'g'inlarni o'qishga alohida 
e'tibor qaratish lozim. Bo'g'inlar talaffuzi ravon va qo'shilgan bo'lishi kerak. So'z 
ma'nosi so'z talaffuz etilgandan so'ng aniqlashtiriladi. Gapda so'zlarning birlashtirilishi 
bola tomonidan asta-sekin amalga oshiriladi. 
15. Harfni yozuvda mustahkamlash 
Interfaol usullar bolalarni izlanishga, topqirlikka, muammoli vaziyatdan oson 
chiqib olishda yordam beradi. 
Nutq kamchiliklarini bartaraf etishga qaratilgan tayyorlov o‘yinlaridan 
foydalanish jarayonida logoped har bir sinfda bolalarning yosh xususiyatlari, 
qiziqishlarini yaqindan bilishi hamda shu asosda dars mashg’ulotini tashkil etish lozim.
Maktabgacha ta’lim tashkilotidagi mashg’ulot jarayonining sifati ko’p 
omillarga bog’liq bo’lib ular orasida o’qitishning usul va metodlari hal qiluvchi 
ahamiyatga ega. Binobarin, ular bilimlarning ongli va chuqur o’zlashtirishiga, 
bolalarda mustaqillik va ijodiy faollikni rivojlantirishga ijobiy ta’sir ko’rsatadi. Usul 

---

469 
va metod tushunchalari o’zaro bog’liqdir, chunki ularning har biri metod sifatida ham 
usul sifatida ham namoyon bo’ladi. 
Yuqoridagilardan kelib chiqib qo’yidagi tavsiyalarni bildirmoqchimiz: 
1.
O’qitish metodining ilmiy asosi yaqqol va aniq bo’lishi zarur. Shundagina 
logoped mazkur metod orqali qanday masalalar qo’yilishi va hal qilinishi 
mumkinligini, qanday masalalarni hal qilib bo’lmasligini ko’ra oladi. 
2.
O’qitishning tizimligi uning samaradorligini belgilaydi. 
3.
O’qitish metodining tushunarliligi o’qitishning yo’li bola uchun qabul 
qilinishi va qo’llanishi, o’quv materialini o’rganishining usuli esa bilimlarni 
o’zlashtirishning imkoniyatlariga muvofiq bo’lishi zarur. 
4.
«Aqliy 
hujum», 
«Bahs-munozara», 
«Guruhlarga bo’lib ishlash», 
«Interfaol», «Klaster», «Seminar» usullaridan nutq tovushlarini o’rgatish jarayonida 
foydalanish. 
5.
O’quv jarayonida yangi metodni qo’llash. 
6.
O’qitishda yangi informatsion texnologiyani kiritish. 
7.
Hamkorlikda o’qitish texnologiyasi. 
8.
Muammoli ta’lim texnologiyasi. 
9.
Ilg’or pedagogik texnologiyalar elementlarini mashg’ulot jarayonlarida 
qo’llash. 
Xulosa qilib shuni aytish mumkinki, mashg’ulot jarayonlarida nutq tovushlarini 
interfaol usullarda o’rgatish bolalarning mashg’ulotga bo’lgan qiziqishni oshiradi, 
ularda mustaqillikni, o’z fikrini to’liq bayon qilishni ta’minlaydi.