Международный научно-образовательный электронный журнал «образование и наука в XXI веке». Выпуск №14

ФИО автора: 
Dilnozaxon Murotova Otabek qizi
Farg’ona davlat universiteti 
filologiya fakulteti o’zbek tili va adabiyoti yo’nalishi 1-bosqich talabasi
Название 
публикации:
«DRAMATURGIYADA 
REMARKANING 
QO’LLANILISHI» 
Annotatsiya: 
Ushbu maqolada Abdulla Qahhor ijodidagi remarkalar tahlil 
qilingan. Yozuvchi ijodidagi asarlardan namunalar keltirilib, remarkalardan badiiy 
adabiyotda foydalanish haqida batafsil to’xtalib o’tilgan. 
Kalit so’zlar: 
dramaturgiya
, 
komediya, tragediya, remarka; 
XX asrga kelib hayotdagi tub o’zgarishlarga monand tarzda o’zbek adabiyoti va 
san’atiga yangi janrlar muvaffaqiyatli ravishda kirib kela boshladi. Bu janrlardan biri 
dramaturgiyadir. Adabiy turlarning har birida qahramon o’ziga xos talqin etiladi. Lekin 
dramatic turda aralasha muallif voqea – hodisalarga aralasha olmaydi. Jumladan, 
akademik Izzat Sulton drama qahramonlarining xususiyati haqida quyidagi fikrni 
bildirdi: “Dramatik turd xarakterlar tasviri boshqa adabiy tur va janrlardan farqli 
o’laroq juda ham bo’rtirilgan bo’ladi. 
Qahramonlarning shu kabi ruhiy holatini ochib berishda remarkaning o’rni 
benihoya katta. Dramatik asarlarda lirik va epik asarlardan farqli ravishda qahramon 
xarakteri va sahna harakati yetakchilik qiladi. Ushbu xarakterni ochib beruvchi vosita 
esa remarka hisoblanadi. “Remarka” fransuzcha so’z bo’lib izoh ya’ni muallif izohi 
ma’nosini anglatadi. Remarka asarda ishtirok etuvchi qahramonlarning yoshi, 
intonatsiyasi, kiyinishi, qalb kechinmalari, shuningdek, voqealar ko’chadigan shart-
sharoitlarni o’z ichiga oladi. Remarka badiiy asarning asosiy elementi sifatida asar 
qahramoni holati to’liq ochib berishga xizmat qiladi. 
Jumladan XX asr dramaturgiyasiga o’zining komediyalari orqali o’z hissasini 
qo’shgan Abdulla Qahhorning “Tobutdan tovush” dramasi remarkalardan keng 
foydalanishi bilan ahamiyatlidir. Adabiyotshunos B.Jalilov ta’kidlaganidek, “Remarka 
mustaqil holda yashay olmaydi. U monolog, dialog, poliolog, parda ko’rinishlari bilan 

---

34 
xarakterni ochish uchun xizmat qiladi “Tobutdan tovush” komediyasining bosh 
qahramonlari Suxsurov, Nusrat, Netayxon, Obidjon, Xojar, Qori kabi obrazlarning 
xarakterini ochib berishda remarkaning o’rni katta bo’ldi. 
Remarkalarning dramatik asardagi vazifasiga ko’ra turli nomlar bilan atash
muhimdir. Jumladan quyidagi remarkani joy tasviri remarkasi deb atash o’rinlidir. 
“Machitga devor qo’shni Nusrat Suxsurovning hashamatli hovlisida mehmonxona. 
Uning bir eshigi hovliga ikkinchisi ko’cha eshigiga tomon ochiladi. Burchakda 
kattakon qora pechka. Pechka mehmonxonadan yoqiladi. Divan. Qoziqda salla bilan 
to’n. Bu yerda tun bo’yi ichkilik bo’lgan. Xontaxtada konyakdan bo’shagan shishalar, 
keragidan ko’proq ryumka, qolgan – qutgan ovqat.” Keltirilgan remarkadan bosh 
qahramonning yashash sharoiti qay darajada ekanligini guvohi bo’lamiz, qahramon 
tasviri berilmay turib remarkadagi bu holat orqali kitobxonga asosiy ma’lumot beriladi. 
Keltirilgan remarkadan faqat joy tasviri emas, balki qahramon xarakterining qirralari, 
didi, saviyasi, moddiy va ma’naviy ahvoli haqida ma’lumot beriladi. 
Joy tasviri remarkasi har qanday badiiy asarda berilishi tabiiy. Shuningdek, joy 
tasviri remarkasida drama voqealari sodir bo’ladigan joyning umumiy tasviri berilishi 
talab etiladi. Remarkaning ko’p qismi drama boshlanmasida aytiladi. Holat tasviri 
remarkasida bosh qahramonning tashqi qiyofasi tasvirlanib obrazi ochib beriladi. Agar 
bosh qahramonning holat tasviri, harakat tasviri bo’lmaganda edi, bosh qahramonning 
mantiqsiz harakatlarining kelib chiqishiga sabab bo’ladi. Harakat tasviri remarkasida 
drama qahramonining faoliyati jarayonidagi harakatiga munosabat bildiriladi, 
ko’rsatma beriladi. Dramada harakat tasviri remarkasining ahamiyati katta, chunki 
unda harakat birinchi o’rinda turadi. Dramada muallif qahramonning harakat 
jarayoniga aralasha olmaganligi uchun ham, ularning har bir harakati muallif 
remarkasida beriladi.
“Yusuf Suxsurovning bir oyog’ini quchoqlaganicha qolgan; fartuk tutib olgan 
Qori Sichqon poylatgan mushukday jag’ini xontaxtaga qo’yganicha pishillab yotibdi.” 
Ushbu remarkada bosh qahramon xatti-harakatining ko’rinishi tasvirlangan bo’lsa, 
holatni tasvirlovchi holat tasviri remarkasi, “ust-boshi, aft- angori bir ahvolda shu ko’yi 

---

35 
uxlab qolgan bo’lsa kerak, oyoq-qo’lining o’ziga bo’ysunmaganiga hayron bo’lib” 
jumlalarida ifodalangan. 
Holat tasviri remarkasida bosh qahramonning taashqi qiyofasi tasvirlanib 
obrazning to’laqonli talqini uchun xizmat qiladi. Bu remarkani bosh qahramon
obrazining shakllanishida ahamiyati katta. Remarka nafaqat bosh qahramonlarning
harakatlarini ochishga, balki dramadagi boshqa obrazlarning ham saviyasidan darak 
beradi: “Suxsurov (shishalardan ichkilik topolmagach,Yusufni uyg’otadi). Yusuf tur!... 
Voy boshim. Tur magazinga chiqib kel!” Bu tasvirlardan ko’rinadiki, remarka har 
ikkala obrazni dunyoning hoy-u havaslariga uchgan, davlat, boylik ularning ko’zlarini 
ko’r qilgan nafs kushandalari ekanligini ochib berishga xizmat qilyapti. Remarkani 
dialoglar o’rtasida berilishi bosh qahramon harakatini aniq bajarilishini ta’minlaydi. 
Sh. Boshbekovning “Temir xotin” dramasida bunga yaqqol guvoh bo’lamiz. 
Qo’chqorning bog’lanib turganini ko’rgan Qumri fig’oni oshib: Qumri: (yig’lamoqdan 
beri bo’lib) Bu sho’xliklaringiz, o’n olti yildan beri (tomog’ini ko’rsatib) meni bu 
yerimga keldi. “Tomog’ini ko’rsatib” replikasidan Qumrining hayot tashvishlari, 
erining qilgan nojo’ya xatti-harakatlaridan to’yib ketganligini, sabr-kosasi 
to’lganligidan yashashning ham u uchun hech qanday ma’nosi qolmaganligini 
ko’ramiz. Muallif o’z remarkasida Qumrining aynan shu holatini o’rinli o’ziga xos 
ravishda talqin etadi.
Muallifga muvaffaqiyat keltirgan asosiy narsa ham uni remarkalar orqali
harakat va holatlarini aniq berilganligidadir. 
Xulosa qilib aytadigan bo’lsak, remarka dramaning asosiy hamda eng muhim 
unsuridir.