|
Tarbiya metodlari va vositalarining psixologik mazmuni
200
Tarbiya vositalari sifatida tashkil etilgan va tashkil etilmagan ta’sirlar tushinilib,
ular yordamida bir guruh insonlar - tarbiyachilar boshqa guruh odamlariga –
tarbiyalanuvchilarga ma’lum psixologik sifatlar va xulq- atvor hosil qilish maqsadida
ta’sir o‘tkazadilar. Aniq qilib aytganda, shaxsga psixologik ta’sir vositasida tarbiyachi
tomonidan tarbiyalanuvchining shaxsiyatini o‘zgartirish uchun qo‘llanilgan harakatlar
tushuniladi. Ular qatoriga ta’limning barcha turlarida ishontirish, majburlash, ijtimoiy
talablar, tashqi ta’sirlarni va inson harakatlari shaklini o‘zgartirish bilan bog‘liq
bo‘lgan holatlar kiradi. Tarbiya vositalari sifatida o‘ziga xos o‘rinni kompleks, global
va har taraflama o‘tkaziladigan ta’sirlar egallaydi. Ular qatoriga, masalan,
psixoterapiyani, ijtimoiy-psixologik treningni va boshqa psixokorreksiya turlarini
ko‘rsatish mumkin.
Tarbiya vositasi bo‘lib, tarbiyachining shaxsiy namuna bo‘lishi, atrofdagi
odamlarning ko‘rsatayotgan xulq-atvori, xatti-harakati, pedagogik, badiiy, ommaviy
va boshqa adabiyotlarda keltirilgan va yuqori baholangan lavhalar ham hisoblanadi.
Insonga ta’sir etib, uning psixologiyasi va xulq-atvorini o‘zgartirishi mumkin bo‘lgan
har qanday narsa tarbiyaviy ta’sir ko‘rsata oladi.
Tarbiya vositalarini odamga ta’sir etish harakteriga ko‘ra ikki guruhga: bevosita
va bilvosita ta’sirlarga ajratish mumkin. Bulardan birinchisi bir odamning boshqasiga
bevosita ta’siri, ya’ni bir-biri bilan to‘g‘ridan-to‘g‘ri muloqot qilishi hisoblansa,
ikkinchisi, qandaydir vositalar orqali o‘tkaziladigan ta’sir, ya’ni bunda tarbiyachi va
tarbiyalanuvchi o‘zaro aloqa qilmaydi (masalan, kitob o‘qish va b.).
Tarbiyachi va tarbiyalanuvchining anglashi nuqtai nazaridan kelib chiqilsa,
tarbiya jarayonida uning vositalarini aniq va mavhum turlarga bo‘lish mumkin.
Anglangan tarbiya vositasi qo‘llangan taqdirda tarbiyachi anglagan holda o‘z
oldiga aniq, anglangan maqsad qo‘yadi, tarbiyalanuvchi u haqida biladi va uni qabul
qiladi. Agar mavhum vositalar ta’siri qo‘llanilganda sinovdagi tarbiya ta’siri
anglanmagan holda kechadi, tarbiyachi anglab nazorat olib bora olmaydi hamda
oldindan o‘ylangan yanglish ta’sir kelib chiqadi.
201
Tarbiya ta’siri qanday tarbiya obyektiga qaratilganligiga ko‘ra uning vositalari
quyidagicha bo‘linadi: emotsional, kognitiv va xulqiy. Tajribada ko‘proq ular
kompleks tarzda uchraydi.
Har bir ko‘rsatilgan tarbiya vositalari o‘zining kuchli va ojiz tomonlariga ega.
Masalan, bir odamning ikkinchi bir odamga tarbiyaviy ta’sirining o‘ziga xosligi va
yutuqlari shundan iboratki bunda tarbiyaning quyidagi turlari ishlatiladi: uqtirish,
taqlid qilish va majburlash, o‘z navbatida bu usullar asosida ta’limning effektiv
mexanizmi yotadi. Bu usul qo‘llanilganda tarbiyachi so‘z vositalaridan
foydalanmasligi ham mumkin, tarbiyalanuvchiga to‘g‘ri va kerakli xulq-atvorni
namuna sifatida ko‘rsatishi va o‘rnak bo‘lishi lozim.
Tarbiyachi doimo o‘zi istaganidek barcha narsani so‘z bilan ifodalab bera
olmaydi. Shuning uchun ham to‘g‘ridan-to‘g‘ri tarbiya ta’siri tarbiya imkoniyatlarini
kengaytiradi. Bundan tashqari, bu vosita bola rivojlanishining ilk bosqichida mumkin
bo‘lgan yagona usuldir, holbuki bola hali unga qarata aytilgan so‘zlarni tushunmaydi.
Bu holat bolalarning yoshidan qat’iy nazar katta ahamiyatga egadir. Pedagogikada bu
usul shaxsiy namuna deb nomlanadi. Ushbu tarbiya vositasining kamchiligi shaxsiy va
vaqt bo‘yicha qo‘llanilishining chegaralanganligidir.
Тarbiyalovchi tarbiyalanuvchiga faqat o‘zi ega bo‘lgan bilimlarni bera olishi
mumkin. Bundan tashqari tarbiyachi har doim ham tarbiyalanuvchi bilan muloqotda
bo‘la olmaydi.
Bevosita tarbiyaviy ta’sirning yutuqlari shundan iboratki, u boshqariladigan,
avval o‘ylab rejalashtirilgan va nazorat qilib turish mumkin bo‘lgan natijalar beradi.
Bilvosita tarbiya jarayonida ko‘rilgan, kuzatilgan kamchiliklar bunda ham mavjuddir.
Mavhum anglanmagan tarbiya vositasi anglangan tarbiya vositalaridan ko‘ra ko‘proq
uchraydi, lekin uning yutuqlari va kamchiliklarini amaliy jihatdan baholash qiyin.
Bunga sabab uni ongli ravishda nazorat etib bo‘lmasligidir.
Kognitiv tarbiya ta’siri kishining bilim tizimlariga yo‘naltirilgan bo‘lib, uni
o‘zgartirish, mukammallashtirishni maqsad qilib qo‘yadi. Hozirgi zamon olimlarining
fikriga ko‘ra, insonning dunyo haqidagi bilimlari uni shaxs sifatida namoyon etib
qolmay, balki uning xulq-atvoriga ham katta ta’sir ko‘rsatadi. Tarbiya ta’sirining bu
202
sohadagi yutuqlari sezilarli darajada ortib, hozirgi davrda bu soha asosiy o‘rinni egallab
bormoqda.
Emotsional tarbiya ta’siri tarbiyalanuvchida ma’lum affektiv holatni vujudga
keltirishga va uni saqlab turishga mo‘ljallangan bo‘lib, ularning psixologik ta’sirlarni
qabul qilishini yoki yengillashtiradi, yoki qiyinlashtiradi.
Ijobiy emotsiyalar tarbiyalanuvchini tarbiya ta’siri subyektiga nisbatan ochiq
nazorat hosil qiladi. Salbiy emotsiyalar esa aksincha, tarbiyalanuvchiga
ko‘rsatilayotgan tarbiya ta’sirini kamaytiradi.
Xulqiy-axloqiy tarbiya ta’siri bevosita odamning xulq-atvori, uning faoliyati va
o‘zini boshqara olishiga yo‘naltirilgan. Uni turli ta’sirlar vositasida ma’lum bir
yo‘nalishda yo‘naltirilsa, ular bilvosita shaxs holatiga, uning shakllanishiga ham ta’sir
ko‘rsatadi. Bunday holatda tarbiyalanuvchi avval qandaydir ma’lum xatti-harakatni
amalga oshiradi, so‘ngra esa shu yo‘lning foydali yoki zararliligini tushunadi. Berilgan
ta’sir avval shaxsning ichki dunyosida o‘zgarishni vujudga keltirsa, bu o‘zgarish keyin
uning xulq-atvorida namoyon bo‘ladi.
Bilim, emotsiya va xulq-atvor o‘zaro bog‘liq ekan, ularning har biri orqali shaxsga
ta’sir ko‘rsatish mumkin. Bu holat tarbiyachining imkoniyatlari cheklanganda biror bir
tanlangan tarbiya ta’siriga urg‘u berishda hamda kerakli natijaga erishishda yordam
beradi. Ammo mukammal tarbiyaviy ta’sirga ular birgalikda shaxsga har taraflama
ta’sir ettirilgandagina erishiladi.
Do'stlaringiz bilan baham: | 
