|
ФИО авторов:
Yakubova U.B.
3-son IDUM (Urganch,O`zbekiston)
Nurmetova D.I.
3-son IDUM (Urganch,O`zbekiston)
Название публикации:
«O`QUVCHILARNING SAVODXONLIGINI OSHIRISH»
Annotatsiya:
Maqolada savodxonlik faqatgina imlo qoidalariga amal qilib yozish emas,
birinchi navbatda o`qiy olish ekanligi,shuning uchun o`quvchilarni boshlang`ich sinfdan
boshlab ko`p kitob o`qishga o`rgatish kerakligi haqida ma`lumotlar keltirilgan.
Kalit so`zlar:
o`quvchi,savodxonlik,ona tili, nutq.imlo,kitob o`qish,to`g`ri talaffuz,badiiy
asar.
Ona tili - millatning asosiy belgilaridan biri.Dunyoda xalqlar ko'p. Har bir xalq, avvalo, o'z
tili, milliy urf-odat va an'analari, o'ziga xos turmush tarzi bilan ajralib turadi. Binobarin,
xalqning, millatning o'zligini namoyon qilishida tilning o'rni va ahamiyati beqiyos.
Ona tili — ezgu fazilatlar, yuksak tuyg'ular manbayi.U inson kamolotida betakror o'rin
tutadi. Chunki onalarimiz bizga shu tilda alia aytadi, inson uchun hayotiy zarur bilim va
tushunchalarni til vositasida ong-u shuurimizga singdiradi, odob-u axloqimiz, fe'l-atvorimiz
til orqali berilgan o'git va nasihatlar asosida shakllanadi. Ayniqsa, inson tafakkurining
shakllanishi bevosita til bilan bog'liq. Chunki biz biror-bir narsaning xususiyatlari haqida
o'ylaganda har biri aniq bir so'zda ifodasini topgan tushunchalar, fikr va tasavvurlarga
tayangan holda uning o'ziga xos tomonlarini anglaymiz. Masalan, daraxtning yashilligini
ajratish uchun yashil degan so'zning ma'nosini bilgan bo'lishimiz kerak.So'zni, ya'ni tilni
bilganimiz sari biz dunyoni ham yaxshiroq bilib boramiz, fikrimiz o'sadi, ongimiz
yuksaladi.
Ma`lumki, zamonaviy mutaxassis o`z soxasining mohir ustasi bo`lishi bilan birga nutq
savodxonligi va madaniyatini, xususan, yozma nutq ko`nikmalarini puxta egallagan bo`lishi
lozim.Har bir kishi fikri va tuyg`ularini og`zaki ravon ifodalashi barobarida to`g`ri va
mantiqli yozishni ham uddalay olsagina xalq e`tiboriga tushadi.Yozish amali xatolarni
746
bevsoita ko`rish,tuzatish,boyitish imkoniyatini beradi hamda bu jarayonda fikr charxlanadi,
ijodiy fikrlash ko`nikmalari shakllanadi.Shu maqsadda o`zbek tili darslarida beriladigan
materiallar o`quvchi nutqini o`stirish, nutq maqsadi va sharoitiga mos ravishda mustaqil
fikrlay olishga,so`z ustida ishlay bilish,xususan,tanlangan kasbga oid ijodiy matn
yaratishga,ilmiy va badiiy tafakkur ko`nikmalarini shakllantirishga qaratiladi.
Savodxonlik deganda ko`pchilikning nazarida ,imlo qoidalariga rioya qilgan holda yozma
nutqni shakllantirish,to`gгi bexato yozish tushuniladi. Bu to`liq tasavvur emas albatta.
Savodxonlik faqatgina imlo qoidalariga amal qilib yozish emas, birinchi navbatda o`qiy
olishdir. Boshlangich sinflar kesimida o`quvchi yo`shi va individual xususiyatlarini
inobatga olgan holda o`qish tezligining ishlab chiqilgan parametrlari quуidagicha: 1-sinfda
o`quvchi bir daqiqada 25-30ta, 2-sinfda 40-50ta, 3-sinfda 60-75ta va 4-sinfda 80-90ta
so`zni o`qiy olishi kerak. Ushbu me`yorlarga javob berolmagan bolaning savodxonligi
haqida biror narsa deyish qiyin. Shuning uchun, boshlang`ich sinf o`quvchisiga avval harf,
harflar qo`shilmasi va so`zni tanlab olish o`qitish jarayonida «ma-na» «o-na» «non» tarzida
o`rgatiladi. O`quvchi uchbu so`zlarni to`g`ri yoza olish uchun avvalo, ularni ko`z o`ngida
gavdalantiradi, ya`ni eslab qolishi va o`qiy olishi talab etiladi. Agar u qaysidir so`zni to`g`ri
oqiy olmasa, to`g`ri yoza olishi ham dargumon. Bundan ko`rinadiki, savodxonlik ko`pchilik
nazaridagi to`g`ri yozish ko`nikmasidangina emas, balki to`g`ri o`qish va yozish birligidan
iborat muhim bosqichdir. Ana shu o`qish va yozish birligiga erishish uchun, avvalo,
o`quvchini ko`p o`qishga (u xoh darslik kitobi, xoh badiiy asar bo`lsin) o`rgatish kerak.
Ko`p o`qish bir tushunchaga ko`p duch kelishi deganidir. Ko`p duch kelgan so`z
o`quvchining «tanishi»ga aylanadi va bu «tanishi»ni u ko`zlarini yumuq holda tasavvurida
gavdalantira oladi. Ko`p o`qigan o`quvchining «tanish»lari kam o`qigan o`quvchinikidan
ko`p bo`ladi. O`quvchi yangi «tanish» orttirayotganda, ya`ni o`ziga notanish so`zga duch
kelganda, uni eshitib, yoki noto`g`ri o`qib yozsa, xato qilishi turgan gap. So`zni ko`rib,
tog`ri o`qib yozsa xatoga yo`l qo`ymaydi. Eshitib yoki noto`g`r o`qib yozgandagi xatolik
talaffuz bilan bog`liqdir. O`quvchiga to`g`ri yozishni o`rgatar ekanmiz
,
har bir so`zning
talaffuzi va imlosi turlicha bo`lishi mumkinligi haqida takror-takror eslatib turishimiz shart.
O`quvchi director so`zini «diriktir» emas balki aslicha yozishi uchun bu so`zni «direktor»
tarzida tallaffuz qilishga o`rgatishimiz kerak. Savodxonlik tilshunoslikning nafaqat
747
orfografiya bo`limi, balki orfoepiya, sintaksis, punktuatsiya
bo`limlariga ham birday
tegishli ekanligini biz-mualimlar e`tibordan qochirmasligimiz lozim.
O`quvchi matnni qanday o`qishi va yozishiga qarab o`qituvchiga baho beriladi. O`quvchi
faqat maktab darsliklaridagi ma`lumotlarnigina o`zlashtirib borsa, oldingi saflarda
ketayotgan bo`lsa-da, keyinchalik maktab darsligidagi talabni bajara olmay orqada qola
boshlaydi. O`qituvchi va ota-onalar esa buni sababini bilolmay hayron bo`lishadi. Buning
oddiy sababi, darsliklarda ‘’O`qigan badiiy asarlaringizdan’’ deb boshlanadigan
topshiriqlar berilib, agar o`quvchi badiiy asar o`qimagan bo`lsa, yer chizib qoladi. Demak
darslik talablarini bajarish uchun ham badiiy asarlar mutola asi-sinfdan tashqari o`qish
zarur. Dastavval, yaxshi o`zlashtirayotgan o`quvchining orqada qolib ketishiga asosiy
sabab uning badiiy asar bilan oshno bo`lmaganida ekan.
Badiiy asar o`qimaydigan o`quvchi tom ma`noda savodxon bo`lishi mumkin emas.
Boshlangich sinf o`qituvchisi o`quvchilarining kitobxon bo`lishiga erisha olmas ekan,
o`zining hamda yuqori sinfda ona tili va adabiyotdan dars beradigan hamkasbining
qo`shimcha dars o`tishiga sababchi bo`laveradi. Shu bois, savodxonlik kalitini topishni
istagan o`quvchi 4 yillik o`quv davomida o`z yoshiga mo`ljallangan nashrlar bilan tanishib
borishi, kamida 20-25ta kitob mutolaa qilgan bo`lishi shart. Biz bu miqdorni
ko`rsatayotganimizda, o`quvchining yosh va psixo-fiziologik xususiyatlarini hisobga
olingan ertak, rivoyat, afsona va hikoyatlarni jamlagan hajmdan kichik va qiziqarli
kitoblarni nazarda tutmoqdamiz.
Til bilish — madaniyat belgisi.Xalqimiz ta'biri bilan aytganda, til bilgan el biladi.Shuning
uchun ota-bobolarimiz qadim-qadimdan ikki-uch tilni bilgan. Bu esa ularga boshqa millat
vakillari bilan erkin muloqot qilish, ulardan o'rganish va ular bilan tinch-totuv, hamkor-u
hamnafas bo'lib yashash imkonini bergan. Ayniqsa, bugungi kunda, mamlakatimiz butun
dunyo bilan keng ko'lamda hamkorlik qilayotgan paytda til bilish muhim ahamiyat kasb
etmoqda.
Ona tilini puxta bilish, u bilan g'urur-iftixor qilish milliy ma'naviyat, o'zlik ifodasi bo'lsa,
boshqa tillarni bilishga intilish madaniyat belgisi, qo'shimcha bilim quroliga ega bo'lishdir.
748
Foydalanilgan adabiyotlar:
1.Yangi tahrirdagi DTS-2005-yil.//Boshlang`ich ta`lim jurnali.Toshkent, №5.
2. Boshlang`ich ta`limb o`yicha yangi tahrirdagi o`quv dasturi.//Boshlang`ich
tal.jurnali.Toshkent , 2005.№5.
749
Do'stlaringiz bilan baham: |
