Международный научно-образовательный электронный журнал «образование и наука в XXI веке». Выпуск №25 (том 2)

arxaik so`zlar
– hozirda mavjud bo`lmagan narsa-hodisalarning iste‘moldan butunlay 
chiqib ketgan nomlaridir; bunda so`z eskiradi, lekin tushuncha eskirmaydi, boshqa so`z 

---

687 
bilan ifodalanadigan bo`lib qoladi, bunday so`zlar iste‘moldan chiqish arafasida turgan, 
hozirgi tilda sinonimi bo`lgan so`zlardir. 
Abdulla Qodiriyning har bir asari tarkibida tarixiy so`zlar qo`llangan bo`lib, ular asarni 
haqqoniy, ishonarli chiqishini ta’minlaydigan vosita sanaladi. Bunday so`zlar ham badiiy 
matnda o`tmish voqeligini real tasvirlash maqsadida ishlatilib, yozuvchi asarlari tahlili 
jarayonida ham bunday istorizmlarni uchratdik: Bu xotin ersa oilaning cho`risi — To`ybeka 
(“O`tkan kunlar”, 16-bet); 
Cho`ri
- xizmatkor xotin, oqsoch . Bu misolda cho`ri so`zi o`z 
ma’nosida, ya’ni “xizmatkor” o`rnida qo`llanilmoqda. 
Hoy qo`rg`on ustidagi azamatlar! Hozir bo`lingiz, yasov tortingiz, bek keladirlar! ( “ O`tkan 
kunlar”, 53 -bet); ( Yasov - saf, qator) ; 
“Yasov”
so`zi izohli lug`atda (yasov - saf, qator) 
ma’nosida bo`lib, ushbu misolda “ saf” semasida kelgan. 
Hoy Husaynbek, darbozabonlarga yugir, hozir tursinlar! G`anibek yuzboshi , siz 
yigitlaringizni tartiblangiz! Yasovulboshi, hozir bo`lingiz! (“ O`tkan kunlar”, 53 -bet); 
Yuzboshi 
– O`rta Osiyo xonliklarida (18- 19 asarlarda): Yuzta otliq asakarga qo`mondonlik 
qiluvchi Biz yuqorida tahlilga tortgan misollarimizdagi cho`ri, yasov, yuzboshi kabi 
tushunchalar istorizmlardir, ya’ni ushbu leksemalarning o`zi ham, ular anglatgan ma’no 
ham eskirgan. 
Bunday leksik birliklar o`tmishda yaratilgan yoki o`tmish tasvirlangan asarlarda ishlatiladi. 
Bular o`sha davr koloritini hosil qilish uchun hozirda yaratilgan asarlarga ham kiritilgan. 
Biz bularni Abdulla Qodiriyning boshqa asarlari orqali ham ko`rib o`tamiz: “ Jinlar bazmi” 
hikoyasi: Bir kim payt topib boqqa bordim, tok juda ham o`sib ketgan, bardidan hatto ikki 
qarichgacha o`sib chiqqan edi. 
Bardi 
– (arabcha “papirus”) botqoq va zax yerlarda o`sadigan bargi uzun va uch qirrali 
ko`p yillik o`simlik; 
Ulamoning bu yanglig` istibdodni «bog`iyliq» rangi bilan bo`yab berishi mukofoti uchun 
Qo`qon va Andijon kabi shaharlarga ma’lum madrasalarni bino qilg`an va bu madrasalarga 
xizmati bilan tanilg`an ulamodan mudarrislar ta’yinlag`an edi. Maydon ikki tanob 

---

688 
kenglikda bo`lib, janubi qutidor va qo`shnisining imoratlari orqasidan va boshqa uch jihati 
ham shunga o`xshash binolardan iborat edi( O`tkan kunlar” 277- bet) ; 
Ulamo 
– [arabcha, olim ko`plik] - Islom ilohiyotchilari va huquqshunos (faqih)lari, 
shuningdek, diniy muassasalar, sud ( qozilik) mahkamalariga, o`quv yurtlari mutasaddi 
bo`lgan barcha islom dini olimlari. 
Har holda Toshkand aholisi Azizbek istibdodidan ortiq to`yindi, kimdan ko`mak so`rashg`a 
ham bilmaydir ( “O`tkan kunlar” 8-bet); 
Istibdod–
[arabcha o`zboshimchalik, zo`ravonlik; mutlaq hokimiyat]. Mustabidlarning 
mahkumlar, mazlumlar ustidan cheklanmagan huquqiga asoslangan jabr- zulm, ezish; shu 
asosga qurilgan idora usuli. 
Xulosa o`rnida shuni aytish mumkinki, Abdulla Qodiriy asarlari tarkibida qo`llangan tarixiy 
so`zlar jumlalarning aniqligi, ifodaning lo`ndaligi bilan va asarni haqqoniy, ishonarli, 
tushunarli chiqishini, shuningdek, davr ruhini berishda ahamiyatli sanaladi.