Международный научно-образовательный электронный журнал «образование и наука в XXI веке». Выпуск №19 (том 3)

4.Shikastlovchi omillari. 
 
Zilzila yuz bergan damda siz bilan nimalar bo‘lishi mumkinligi sizning zilzila o‘chog‘idan 
qanchalar uzoqda turganligingizga, tebranishlar muddatiga, bino konstruksiya elementlarining 
mustahkamligiga, poydevor va shu bino turgan zaminning xususiyatiga va boshqa bir qator omillarga 
bog‘liq. AQSh kabi odamlar osmono‘par binolarda istiqomat qiladigan mamlakatlarda zilzilaning 
tunda, odamlar uylarida bo‘lgan damlarida ro‘y berishi ular uchun xavfsizroqdir. Zararning kamroq 
bo‘lishi bu uylarning zilzilaga bardoshligidandir. Bundan tashqari bu binolarda, odatda, og‘ir 

---

844 
mexanizmlar, uskunalar yoki ustingizga qulashi mumkin bo‘lgan anjomlar bo‘lmaydi. Krovatingiz 
uzra og‘ir elektron buyumlarni joylashtirib qo‘ymagan bo‘lsangiz, albatta. 
Loy-tuproqli yoki g‘isht uylar ko‘proq o‘rin egallagan mamlakatlarda esa vaziyat aksincha 
bo‘ladi va tungi zilzila, odatda, ko‘p sonli insonlar hayotiga zomin bo‘ladi: qalin devorlaru, og‘ir loy 
yoki cherepitsali tom to‘g‘ridan to‘g‘ri xonadondagilarning ustiga qulaydi.
Zaminning tebranishi binolarning vayron bo‘lishiga, yo‘llar, yer osti kommunikatsiyalarining 
shikastlanishiga, ayrim hollarda qurbonlar va shikastlanganlar sonining ko‘payib ketishiga olib 
keladi, zilzila ro‘y bergan mamlakatning iqtisodiyotiga kattagina zarar keltiradi. Zilzila oqibatida 
yong‘in, portlash, ko‘chki, o‘pirilish, sel kabi favqulodda vaziyatlar yuzaga kelishi mumkin. Shu kabi 
har bir hodisada 3 ta xavf yashirin bo‘ladi: 
1. To‘satdan namoyon bo‘lishlik (zilzilani hozircha oldindan aytib berish mum-kin emas, u 
to‘satdan, ixtiyoriy vaqtda ro‘y beradi). 
2. Zilziladan qochib qolish yoki berkinish mumkin emas. 
3. Zilzila barchaga barobar shafqatsizlarcha ta’sir etadi, na bemorni, na bola-larni ayab 
o‘tirmaydi. 
Ushbu tabiiy jarayonni kuzatishar, uning sabab va mexanizmlarini tushuntirishar ekan, olim-
seysmologlar yer sharining barcha yuzasini zilzila katta kuch bilan ro‘y berishi mumkin bo‘lgan va 
uni umuman kutish kerak bo‘lmagan zonalarga bo‘lib chiqishdi. Zilzilaning ma’lum bir joyda 
keltirgan zarari darajasi zilzila kuchi deb ataladi. Zilzila kuchi Merkallining 12 balli shkalasi 
yordamida o‘rchanadi. Vatanimizda bu shkalaning bir turi “MSK-64” shkalasi qo‘llaniladi. Afsuski, 
O‘zbekistonning deyarli barcha hududi aynan 7, 8 va hatto 9 balli zilzila ro‘y berishi mumkin bo‘lgan 
seysmik xavfli zonaga kiritilgan. Bunday kuch (ball)ga ega bo‘lgan zilzila hozirgi kunda mavjud 
bo‘lgan bino va inshootlarning vayron bo‘lishiga olib kelishi mumkin. Biz istiqomat qilayotgan 
Toshkent shahri Tyan-Shanning tog‘ oldi hududlarida joylashgan va u ham zilziladan kafolatlangan 
emas.