595
𝑄 = 𝐼𝑈𝑆𝑖𝑛𝜑 (1)
TO’LA QUVVAT – energetik qurilmalarning ishlatilishi
mobaynida nominal
kuchlanish (U
nom
) va tok (I
nom
) bo’yicha bera oladigan eng katta elektr quvvati. Birligi
– volt amper[VA]
𝑆 = √𝑃
2
+ 𝑄
2
(3)
yoki: S = U
nom
* I
nom
Yuqoridagi
(3) ifoda Quvvatlar Uchburchagidan kelib chiqadi:
Maqolamizga ta’luqli yana
element bu - COS
𝜑
. COS
𝜑
bir muhim
bu – quvvat koeffitsiyenti bo’lib, to’la quvavtning qanday
qismi foydali ishga, ya’ni Aktiv quvvatga sarf
bo’layotganini ko’rsatuvchi me’zondir.
𝐶𝑜𝑠𝜑 =
𝑃
𝑆
=
𝑃
√𝑃
2
+ 𝑄
2
Geometrik jihatdan: tok va kuchlanish orasidagi faza siljishi burchagi qanchalik kichik
bo’lsa,
𝐶𝑜𝑠𝜑
shunchalik katta bo’ladi. [3]
Sanoat korxonalarida
𝐶𝑜𝑠𝜑
ning pasayishi elektr energiyaga ortiqcha to’lovlarni
yuzaga keltiradi. Shu sababli sanoat korxonalarida
energiya tejovchi va
kompensatsiyalovchi uskunalardan foydalaniladi.
𝐶𝑜𝑠𝜑
ning pasayish sabablari:
Aktiv isroflar;
Reaktiv quvvat iste’molining me’yoridan oshib ketishi;
Sanoat korxonalarida induktiv (L) va sig’im (C) xarakterli iste’molchilar reaktiv
quvvatni iste’mol qiladi va bu energiyani Magnit va Elektr maydon energiyalari
ko’rinishida o’zida yig’adi. Elementlarda maksimal energiya yig’ilgach, ular
o’zlaridagi energiyani ortga(manbaga) qaytaradi. Mana shu energiyalar davriy
tebranishi ya’ni, manbaga qaytishi va yana yig’ilishi natijasida Aktiv quvvatga
qarshilik qiladi. Natijada korxonada
𝐶𝑜𝑠𝜑
ning qiymati pasayadi.
Q
S
P
𝜑
𝑠 = √𝑃
2
+ 𝑄
2
𝑃 = 𝑆𝐶𝑜𝑠𝜑
𝑄 = 𝑆𝑠𝑖𝑛𝜑
𝑄 = 𝑃𝑡𝑔𝜑
596
Bu kabi hodisalarning oldini olish maqsadida Reaktiv quvvatni o’rnini
qoplash(kompensatsiyalash) qurilmalari yaratilgan. Ular
orasida eng keng tarqalgani
KONDENSATOR QURILMALARI (Конденсаторная установка) hisoblanadi. Bu
qurilmalarning ishlash prinspi quyidagicha:[2]
Reaktiv quvvat iste’molchilari tarmoqdan reaktiv quvvat iste’mol qilgach, yig’gan
energiyasini ortga qaytaradi. Ortga qaytgan energiya kondenastorlarda elektr maydon
energiyasi ko’rinishida yig’iladi va qaytib iste’molchiga beriladi. Kondensator
qurilmalarining tarmoqqa ulanish sxemasi 1 – rasmda keltirilgan.
Liniyadan uzatilayotgan to’la quvvat:
𝑆 = √𝑃
2
+ 𝑄
2
Va o’tayotgan tok:
𝐼 =
√𝑃
2
+ 𝑄
2
√3∗𝑈
𝑛
Yuqoridagi formulalarda reaktiv quvvat to’la ravishda liniya boshidagi manba
energosistemaning tuman podstansiyasidan olinadi deb faraz qilamiz. Liniya
oxirida(korxonada) quvvati Q
k
bo’lgan mahalliy
reaktiv quvvat manbalari
o’rnatilganda to’la quvvat va tok quyidagicha bo’lishi mumkin:
𝑆
′
= √𝑃
2
+ (𝑄 − 𝑄
𝑘
)
2
va tok:
𝐼′ =
√𝑃
2
+ (𝑄− 𝑄
𝑘
)
2
√3∗𝑈
𝑛
bunda: Q
k
– kompensatsiyalash qurilmasi bo’lgan mahalliy manbaning quvvati.
𝑆
′
< S
bo’lgani uchun mahalliy manbalardan foydalanish elektr tarmoq satnsiyalaridagi
transformatorlar soni yoki quvvatini kamaytirishi mumkin.
𝐼′
uzatish liniyasining kesim yuzasi kamayadi yoki o’tkazish qobiliyati ortadi, liniyadagi
reaktiv quvvat uzatishda hosil bo’lgan qo’shimcha aktiv quvvat yo’qotishlari
kamayadi.[5]
Reaktiv quvvatning asosiy iste’molchilari:
Asinxron motorlar – ular umumiy reaktiv quvvatning 60 % iste’mol qiladi.
Kuch transformatorlari – reaktiv quvvatning taxminan 20 % iste’mol qiladi.
Boshqariluvchi to’g’irlagichlar, induksion pechlar va boshqalar taxminan 15 –
20 % iste’mol qiladi.
Korxona va fabrikalarda sistemadan olinadigan reaktiv quvvat iste’molini kamaytirish
uchun kuchlanishi 1000 V gacha va undan yuqori kuchlanishli kondensatorlar
batareylari(KB), yuqori kuchlanishli sinxron motorlar, sinxron kompensatorlar va
reaktiv quvvatning statik manbalari ishlatiladi. Kondensator batareyalarin ko’rib
chiqamiz:
Kuchlanishi 10 kV gacha bo’lgan kondensator batareyasida
kerakli quvvatni olish
uchun 3 fazali kondensatorlar, 20 – 35 kV li kondensator batareyalarida 1 fazali
kondensatorlar batareyalari ketma – ket va parallel ulanib, batareya hosil qilinadi.
Kuchlanishi 380 V, 6 kV va 10 kV li kondensatorlar mavjud. Ular mineral yog’
shimitilgan (KM) va sintetik suyuqlik shimitilgan (KS) turida bo’ladi. 380 V li
597
kondensatorning quvvatlar shkalasi 4 – 50 KVAr ga, 6 – 10 kV li kondenasatorlarniki
10 – 75 KVAr ga teng.[5]
Kondensator qurilmalarining iqtisodiy ko’rsatkichlari quyidagicha:
1.
Solishtirma quvvat yo’qotishalari 380 V da R
sol
= 4 W/ KVAr, 6 – 10 kV da
R
sol
= 2 – 2.5 W/KVAr ;
2.
Yuqori kuchalnishli kondensatorlarining solishtirma qiymati past kuchlanishli
kondensatorlarga qaraganda arzonroq;
Hozirgi paytda komplekt kondensator qurilmalarining quvvati bir necha pog’onada
rostlanishi mumkin. Pog’onalar soni 2 – 5 tagacha bo’ladi. Loyihalarda ko’p
ishlatiladigan komplekt qurilmalar quyidagilar:[6]
UKRN – 0.38 – 110,UKRN – 0.38 - 150(160),UKRN – 0.38 – 220
UKLN – 0.38 -110,UKLN – 0.38 -150(160),UKLN – 0.38 -220
UKLN – 0.38 – 300(320)
Bu yerda: UK – kondensator qurilmasi, N –
kuchlanishni rostlash mumkin, 0.38 –
kuchlanish(Kv) , 110, 150 , 220, 380 – quvvatlar (KVAr),
R – o’ng tomonga, L – chap tomonga o’rnatiluvchi.[6]
Ushbu mavzuni to’laligicha mulohaza qilsak, yurtimizda kundan – kunga yangi zavod
va fabrikalar, nasos stansiyalari ko’payib borayotganligini e’tiborga olsak, sifatli elektr
energiyaga bo’lgan talab ham mos ravishda ortadi.Demak, kompensatsiyalovchi
qurilmalarga ham talab ortadi. Bu qurilmalar chetdan keltiriladi. Qayerdaki elektr
energiyasidan foydalanilsa, albatta uning qurilmalariga ham doimiy ravishda talab
mavjud bo’ladi. Mana shu nuqtai nazardan ushbu kondensator qurilmalarini o’zimizda
ishlab chiqarsak, Ichki
ehtiyojlarimiz qondiriladi,ushbu sohada yangi ish o’rinlari
yaratiladi va sohadagi muttaxasislar soni oshadi, kata quvvatli sanoat korxonalari
iqtisodiy tejamkorlikka erishadi, elektr tarmoqdagi aktiv quvvat pasayishini oldini
oladi.
Do'stlaringiz bilan baham: