Mehnatni boshqarish usullari

Mehnatni boshqarish usullari

1. Mehnatni boshqarish xarakteri, mehnatni boshqarish turlari.

• O’zining xarakteri bo’yicha mehnat hamma vaqt ham ijtimoiy jarayon bo’lgan. Har qanday ijtimoiy mehnat esa belgilangan tashkil qilish va tartibni taqazo qiladi. Kimdir xodimlar oldiga maqsadni qo’yishi, vazifalarni taqsimlashi, ularni bajarilishi ustidan nazorat qilishi, har holda odamlarni mehnatga undashi, ularning harakatlarini muvofiqlashtirishi kerak. Mehnatni boshqarishning xarakteri, uning usullari va vositalari doimiy bo’lib qololmaydilar. Pirovorida ular ishlab chiqarishning o’zining rivojlanganligi darajasi va uning ijtimoiy shakli bilan belgilanadilar.

G’arbiy adabiyotlarda mehnatni boshqarishni rivojlanishi bosqichlarini XX asr menejmenti nazariyachilar F. Teylor, E. Meyo, R. Likert va boshqalarning ishlari bilan bog’laydilar. Ba’zi bir tadqiqotchilar iqtisodiy o’sishning sanoatlashganga qadar, sanoatlashgan va ilmiy-texnik variantlariga mos keluvchi mehnatni boshqarishning: hunarmandchilik, texnokratik va innavatsion turlarini ajratishni taklif qiladilar.

Hunarmandchilik turi mehnatni boshqarishning oddiy shaklidan iborat bo’lgan.

Sexli tuzilma doirasini buzgan holda, manufaktura oldinlari mustaqil bo’lgan kasblarni kombinatsiyalashtirgan, bevosita ishlab chiqarish jarayoniga mehnat taqsimotini kiritgan. Buning natijasida mehnatni boshqrishning vazifalari vujudga kelgan mehnatni tashkil qilish, ish haqi tizimi va ish tartibini qo’llab quvvatlash, ijrochilar ustidan kuzatish va nazoratni amalga oshirishdan iborat bo’lgan.

Yuqori unumdor mehnatga nisbatan iqtisodiy majbur qilishdan foyd alanilgan: Ishbay ish haqining alohida tizimi (me’yorni bajargan va oshirib bajarganlar uchun oshirilgan tarif stavkalari va baholashlar; bajar-maganlar uchun – stavkalarni 20-30% ga pasaytirilishi, jarimalar);

F.Teylor boshqaruv tizimini ishlab chiqarishning muvaffaqiyati birinchi navbatda xodimning o’ziga, uning jismoniy kuchiga bog’liq bo’lgan sharoitlarda ishlab chiqqan. Ammo, hozirgi zamon iqtisodiyotida texnika birinchi o’ringa chiqqan.

F.Teylorning eng yaqin yordamchisi G.Gant o’ziga xos jadvalni ishlab chiqadi, unda har bir ishchi har qanday vaqt uchun o’zining ish haqi natijalarini ko’rishi mumkin edi. Jadvalda yana ishlab chiqarish dasturlarining bo’limlari va vazifani bajarilishini borishi o’rtasidagi vaqtincha aloqalar aks ettilgan.

Muxandislar va ishlab chiqarishning boshqa mutaxassislari bilan bir qatorda psixologlar halokatlar va jarohatlarni oldini olish muammosi, hamda atrofdagi jismoniy sharoitlar – yoritish, isitish, shamollatish va h.k.larning mehnat unumdor ligiga ta’sirini tadqiqot qilish bilan shug’ullanganlar. Ularning g’oyalari zamonaviy fanda rivojlana boshlagan, uni Yevropada ergonomika, AQShda esa – sotsial injeneriya deb ataydilar.

Texnokratik boshqaruv G.Ford zavodlarida yuqori darajada rivojlangan. Uzluksiz-konveyerli ishlab chiqarishni puxta tashkil qilish, rahbarlikni markazlashtirish va mehnatga ilmiy yondoshish tufayli G.Ford va boshqa kompaniyalardagi uning izdoshlari ishlab chiqarish xarajatlarini ancha pasayishi va ishlab chiqishni oshishiga erishganlar.