Mehnat vazirligi respublika aholi bandligi va mehnatni muhofaza qilish ilmiy markazi

 
3.2. Ko‘p qavatli sinchli binolar. 
   Ko‘p  qavatli  sinchli  binolarda  engil  sanoat  korxonalari,  sovutkichlar, 
omborxonalar,  garajlar,  shuningdek  fuqaro  binolari  ya’ni,  mehmonxona, 
davolash muassasalari va boshqalar joylashtiriladi. Sanoat binolarining baladligi 
ish sharoiti va iqtisodiy maqsadlarda 40 m gacha belgilanadi, fuqaro binolari esa 
12  qavatgacha  bo‘ladi.  Ko‘p  qavatli  sanoat  binolarining  eni  18,  24,  36  m  va 
undan ortiq qilib qabul qilinadi, ko‘ndalang ajratuvchi o‘qlar orasidagi masofani 
(ustunlar qadami) - 6 m, qavatlar balandligini 6,0 m modulga karrali qilib qabul 
qilinadi.  Fuqarolik  binolarining  eni  odatda  14  m  dan  ortiq  bo‘lmaydi.  Ko‘p 
qavatli  sinchli  binolar  to‘liq  sinch  (karkas)  bilan  loyihalanib  bunda  devorlar 
yaxlit  yoki  osma  va  sinch  ustunlarining  chetki  qatorlari  asosiy  devor  bilan 

---

  48 
 
 
almashtirilganda  chala  sinchli  bo‘ladi.  Sanoat  binolari  asosan  to‘la  sinchli 
loyihalanadi. Sinchlar metalldan yoki temir betondan tayyorlanadi. 
  Ko‘p qavatli sinchli binolar ko‘ndalang romlar tizimidan iborat bo‘lib, ular 
bo‘ylama  yo‘nalishda  o‘z  tyokisligida  bikr  bo‘lgan  qavatlararo  yopmalar  bilan 
bog‘langan.  Orayopmalar  to‘sinli,  yoki  to‘sinsiz  bo‘lishi  mumkin,  to‘sinsiz 
bo‘lganda  rom  to‘sini  vazifasini  temir-beton  plita  bajaradi.  Sinchli  binolarda 
vertikal  yuklar  barcha  hollarda  ko‘ndalang  romlarga  uzatiladi.  Gorizontal 
yuklanishlar  qanday  ta’sir  qilishiga  bog‘liq  holda  sinchli  binolar  romli  va  rom 
bog‘lovchili konstruktiv tizimlarga ajraladi. 
   Rom  tizimidagi  binolarda  gorizontal  (shamol)  yuklanishlar  devorlar  va 
orayopmalar orqali ko‘ndalang romlarga uzatiladi, ular esa o‘z navbatida bunday 
yuklarni qabul qilishga hisoblangan bo‘lishi kerak. Rom-bog‘lovchili tizimdagi 
binolarda  gorizontal  yuklar  tashqi  devorlar  orqali  qavatlararo  yopmalarga 
uzatiladi,  ular  gorizontal  diafgramalar  sifatida  ishlab,  bosimni  vertikal 
diafgramalarga  uzatadi.  Bunday  diafgrama  vazifasini  ko‘ndalang  va  chetki 
devorlar,  zinapoya  bloklari  va  boshqalar  bajarishi  mumkin.  Vertikal 
diafgramalar  poydevorlarga  qisilgan  konsollar  kabi  ishlaydi.  Vertikal 
diafgramalar  etarlncha    bikr  bo‘lmaganda  gorizontal  yuklarning  bir  qismi 
ko‘ndalang romlarga uzatiladi. 
   To‘sinlarning ustunlar bilan birlashtirish tugunlari, shuningdek, ustunlarni 
bir-biri  bilan  birlashtirish  tugunlari  asosan  bikr  bo‘lishi  kerak,  biroq  (ayniqsa 
romli  -  bog‘lanishli  tizimda)  sharnirli  birikmalar  ham  qo‘llanilishi  mumkin. 
Montaj qilish ishlarini bajarish qulay bo‘lishi uchun to‘sinlar ustunlar bilan ular 
tutashgan  joylar  yaqinida  biriktiriladi.  Ustunlar  odatda  qisqa  konsollar  bilan 
ta’minlanadi,  ularga  to‘sinlar  joylashtiriladi.  Agar  estetik  nuqtai  nazardan, 
qolgan  konsolar  maqsadga  muvofiq  bo‘lmasa  (fuqaro  binolarida),  konsollar 
to‘sin  balandligi  chegarasida  joylashtiriladi,  to‘sinlar  esa  "qirqilgan"  holda 
qilinadi.  To‘sinlarning  ustun  bilan  biriktirish  tugunini  echish  oldindan 
belgilangan  detallarning  va  ustqo‘ymalarning  kesimlari  o‘lchamlariga  bog‘lik 
holda xam bikr, xam sharnirli qilib loyihalanishi mumkin, ustunlar konsollarida 

---

  49 
 
 
montaj  qilish  davrida  to‘sinlarni  qayd  qilish  uchun  tirqishli  po‘lat  listlar  bilan 
betonlab qo‘yiladi. 
   To‘sinlar  o‘zaro  va  ustunlar  bilan  to‘sinlarning  oldindan  belgilangan 
detallariga  va  ustunlarning  yon  sirtiga  burchakli  (yoki  doiraviy)  ustquymalarni 
payvandlab  biriktiriladi.  Ustyopma  plitalari  bir-biriga  va  to‘sinlarning  yuqori 
yoqlariga  payvandlanadi.  Ustunlar  chokini  pol  sathidan  60-80sm  yuqorida 
joylashtirilgan  qulay,  biroq  ayrim  xollarda  uni  ustyopma  satxida  ham 
joylashtiriladi. 
Ulanuvchi 
sterjenlarni 
ustunlarning 
po‘lat  kallaklariga 
payvandlab  amalga  oshiriladigan  ulashni  bikr  ulash  deyiladi.  Ko‘p  qavatli 
sinchli  binolarning  konstruktiv  echimini  texnik-iqtisodiy  tahlili  shuni 
ko‘rsatadiki,  romli    bog‘lanishli  tizim,  oddiy  romli  tizimdan  tejamlirok  ekan, 
chunki  romli  -  bog‘lanishli  tizimda  binoning  1m
2 
yuziga  sarflanadigan  po‘lat 
romli  tizimdagidan        10-15%  past,  qiymati  esa  2,5-5%  arzon.  Xisoblarning 
kursatishicha, ustunlari turi 6x24m va bxZbm, 12x24m va 12x36m bo’lgan katta 
oraliqli ko‘p qavatli binolar materiallar sarfi bo‘yicha ham ancha samaralidir. 
Hozirgi  vaqtda  binolarning  asosiy  turlari  sinchli  panelli  va  yirik  panelli 
(sinchsiz)  bo‘lib,  ular  yirik  o‘lchovli,  zavodda  tayyorlanadigan  yig‘ma 
temirbeton buyumlardan tashkil topadi. 
Sinchli-panelli  binolar  to‘liq  yoki  chala  sinchli  qilib  loyixalanadi.  To‘liq 
sinchli bo‘lganda qovurg‘ali orayopma panellari ustunlarga tiraladi. Ustunlar va 
orayopmalarning qovurg‘alari binoning fazoviy karkasini tashkil etadi. Devorlar 
va  ichki  to‘siqlar  panellari  yuk  ko‘taruvchi  bo‘lib,  ustunlarga  mahkamlanadi. 
CHala  (ichki)  sinchli  bo‘lganda  chetki  ustunlar  bo‘lmaydi,  tashqi  devorlar 
panellari  esa  yuk  ko‘tarib turuvchi bo‘ladi.  Orayopmalar  panellari  yuk  ko‘tarib 
turuvchi tashqi devorlarga va sinchning ichki ustunlariga tayanadi. 
   Ayniqsa  turar-joy  qurilishida  yirik  panelli  (sinchsiz)  binolar  keng 
tarqalgan  va  elementlarning  zavodda  tayyorlanishi  darajasini  oshirish  tufayli 
bunday binolarni montaj qilishda mehnat unumi va tannarxi kamayadi. 
   Yirik  panelli  binolar  ikki  guruhga  ajratiladi:  bo‘ylama  yuk  ko‘taruvchi 
devorli  va  ko‘ndalang  yuk  ko‘taruvchi  to‘siqli.  Ko‘ndalang  yuk  ko‘taruvchi 

---

  50 
 
 
to‘siqli  binolarning  konstruktiv  sxemasi  ancha  samaralidir,  chunki 
orayopmalarning  panellari  ichki  ko‘ndalang  to‘siqlarga  tayanadi,  bu  esa  tashqi 
devor  panellarini  iloji  boricha  yiriklashtirishga  va  engillashtirishga  imkon 
beradi,  ularga  orayopmalarning  yuklari  ta’sir  qilmay  va  faqat  to‘suvchi 
vazifasini bajarib, engil samarali materiallardan (keramzit, g‘ovakli betondan va 
xokazo)  tayyorlanishi  mumkin.  Yirik  panelli  binolarda  orayopmalar  va  devor 
panellari asosan xona o‘lchamida loyihalanadi. 
    Yirik panelli qurilishning bundan keyingi rivojlanishi qurilish amaliyotiga 
hajmiy temir-beton elementlarini. Blokxona yoki blok-xonadonning butun ichki 
bezagini  zavod  sharoitida  tayyorlanadi,  shuning  uchun  qurilish  maydonida 
bajariladigan ishlar iloji boricha engillashtiriladi. 
   Sirg‘aluvchi  qolipda  qo‘yiluvchi  yaxlit  temir-betondan  tiklangan  ko‘p 
qavatli  bino  juda  istiqbollidir.  SHu  turdagi  17-20  qavatli  turar-joy  binolari 
mamlakatimizning ko‘p shaxarlarida bunyod etilgan.