Mehnat vazirligi respublika aholi bandligi va mehnatni muhofaza qilish ilmiy markazi

Metropoliten  bekatlari.  Metro  inshootlari  majmuasida  yo‘lovchilarga 
bevosita  xizmat  ko‘rsatuvchi  bekatlar,  vestibyullar  va  o‘tish  joylari  alohida 
ahamiyatga  ega.  o‘zlarining  asosiy  vazifalarini  bajarish  bilan  bir  qatorda  ular 
yo‘lovchilar  xavfsizliginn  ta’minlashi  va  ma’lum  bir  qulayliklarga  (shu 
jumladan,  tozalik  va  havoning  optimal  haroratda  bo‘lishi)  ega  bo‘lishi  kerak. 
Har  xil  metro  tarmoqlarining  kesishgan  joyida  o‘tish  joyi  bekatlariga  ega. 
Ularning peron zallari yo‘laklar va zinalar yordamida yoki faqatgina zinalar yoki 
eskolatorlar yordamida, ba’zi hollarda esa, bir yo‘nalishdan ikkinchi yo‘nalishga 
o‘tish «platforma orqali», ya’ni bevosita vagondan vagonga o‘tish ko‘rinishida 
bajariladi.  Unchalik  chuqur  bo‘lmagan  stansiyalar,  tomini  yopish  bilan 
cheklanadi.  Ularning  yopmasi  uchun  1  yoki  2  katorli  tayanchlarga  ega  bo‘lgan 
ustun  -balkali  konstruksiyalar  yoki  er  va  unda  xarakatlanuvchi  transport 
vositalarini  ko‘tarishga  mo‘ljallangan  qobiqli  konstruksiyalar  ishlatiladi. 
CHuqur  qurilgan  bekatlar  monolit  yoki  yig‘ma  qoplamlarga  ega  bo‘lgan  2,3 
yoki  bir  nechta  tonnellardan  tashkil  topadi  va  bu  tonnellar  o‘zidan    tashqarida 
yotuvchi  qatlam  bosimlariga  bardosh  bera  oladi.  Har  bir  tonneldagi  qoplama 
yopiq  va  o‘zaro  bir  biriga  bog‘langan  xalqalardan  tashkil  topgan  bo‘lib,  bu 

---

  56 
 
 
xalqalar  po‘lat  yoki  temirbeton  tyubinglardan  ishlanadi.  Bunday  bekatlar  pilon 
va kolonnali turlarga bo‘linadi. 
Metrogyulitenning  pilon  bekatlarida  yopma  tayanchlari  sifatida  2-4  yoki 
undan  ham  ko‘prok, tyubing xalqalardan tashkil topgan  massiv  pilonlar  xizmat 
qiladi.  Ustunli  bekatlarda  esa  bu  vazifani  metall  yoki  temirbeton  ustunlar 
bajaradi.  Ustunli  bekatlarni  qurish  pilonli  bekatlarga  qaraganda  qimmatroq  va 
qiyinroqdir,  lyokin  ustunli  bekatlar  yo‘lovchilar  xarakatlanishi  uchun  qulay 
bo‘lib,  ularning  qurish  orientatsiyasini  ham  oshiradi.  SHaharning  er  usti 
tarmoqlari  o‘tadigan  rayonlarida  bekatlarni  pavilьonlar  yoki  ochiq  platformalar 
ko‘rinishida  jihozlashadi.  Bu  platformalar  engil  shiyponlar  va  ayvonlar  bilan 
himoyalanadi. 
Bekatlar  turi  ko‘p  holatda  qurilish  sharoitlariga  (ayniqsa  gidrogeo-logik 
xolatga)  bog‘liq  bo‘ladi.  London  metropolitenining  birinchi  bekat-lari  g‘ishtli 
ravoqlar  bilan  yopilgan  bo‘lib,  aynan  yo‘llar  tagida  qurilgan  va  yo‘laklarda 
ventilyasion panjaralar bilan jihozlangan. Po’ezd harakat-lanuvchi yo‘llar Metro 
stansiyasining  o‘rtasida  joylashgan  bo‘lib,  yon  tomonlarida  yo‘lovchi 
platformalari joylashgan (bunday tipdagi eni 1,5-Zm bo‘lgan kichik platformali 
bekatlar  joylashishi  bo‘yicha  oddiy  hisob-lanadi.  Yo‘lovchilar  uchun  unchalik 
qulay  bo‘lmagan  bunday  bekatlar  G‘arbiy  Evropa  va  Amerikada  keng 
tarqalgan).  Metro  qurilishining  xorijiy  amaliyotida  metro  qurilishi,  masalan, 
Parij  Metrosiga  kirish  yo‘lagi  (metall,  shisha,  taxminan  1900-y.,  arxitektor 
G.Gimar,  «modern»  stili);  Londondagi  «Arnosgrov»  bekatining  er  usti 
vestibyuli  (g‘isht,  beton,  1932-y,  arxitektor  P.Adams  va  boshq),  me’moriy 
echimi  jihatidan  sodda  yoki  oddiy  yondoshuvga  asoslanadi.  Metro  bekatlari 
ko‘rinishiga  XX  asrning  ikkinchi  yarmidan  boshlab  katta  e’tibor  berila 
boshlandi;  yangi  xil  konstruksiyalar,  qurilish  va  bezash  materiallari 
qo‘llaniladigan  bo‘ldi,  reklama  va  boshqa  axborotlar  kiritildi  (Budapeshtdagi 
«SHarq - g‘arb» liniyasining bekatlari, birinchi navbati 1970 y, da tamomlangan 
va Myunxendagi «SHimol - janub» yo‘nalishi, 1965 – 71 y.). 

---

  57 
 
 
50-yillar oxiridan boshlab, jahon shaharsozligida metro bekatlarining boshqa 
turdagi  shahar  transporti  inshootlari  bilan  birlashtirish  tendensiyasi  kuzatiladi. 
Bundan  maqsad  yo‘lovchilarga  yanada  qulayroq  sharoitlar  yaratib  berish, 
ularning  xavfsizligini  ta’minlash  va  shaharning  er  osti  qismidan  yanada 
samaraliroq  foydalanishdir.  SHahar  transporti  va  temir  yo‘l  bekatlariga  o‘tish 
qulay bo‘lgan metro qo‘shma bekatlari qurilmoqda. 
 O‘zbyokiston  Respublikasininng  poytaxti  Toshkent  shahrida  metro-
politenga talab 60-chi yillarda mavjud edi. SHaharning o‘rtacha diametri 20 km-
ga,  shaharda  transportdan  foydalanadigan  yo‘lovchilar  soni  1  mln.  dan  ko‘p, 
mavjud  transportlardan  tramvay,  trolleybus,  avtobus  hamda  taksi  avtobuslari 
yo‘lovchilarni o‘z vaqtida va tez etkazib bera olmaganligi sababli, metropoliten 
qurilishiga  zaruriyat  paydo  bo‘ldi.  Toshkent  metropoliteni  markazning  etakchi 
olim  mutaxassislari  Rossiya,  Ukraina  kabi  qo‘shni  Respubliklar  mutaxassilari 
xamkorligida  metro  loyihasi  yaratildi  va  uni  ko‘rishga  kirishildi.  Nihoyat, 
Toshkent metrosi  6 noyabr 1977- yilda uzunligi 16 km bekatlar soni 12 bo‘lgan 
metropoliteni  o‘z  xizmatini  boshladi.  Hozirgi  vaqtda  metropoliten  3  ta 
yo‘nalishdan iborat bo‘lib, uning uzunligi 30 km.dan ortiq va bekatlar soni 29 ga 
etdi, metro qurilishi davom etmoqda. 
Toshkent  metrosining  o‘z  xususiyatlari  bo‘lib  loyihalashda,  qurishda  va 
foydalanishda ma’lum murakkabliklar paydo bo‘lgan. Masalan, Toshkent shahri 
zilzilaga  xavfli  shahar,  demak  har  qaysi  konstruksiya  zilzilabardosh  bo‘lishi 
shart.  SHahar  tuprog‘i  metro  yo‘nalishi  bo‘yicha  keskin  o‘zgaruvchan  bo‘lib 
aksariyati  kuchsiz,  suv  ta’sirida  cho‘kuvchi  tuproq  bo‘lgan.  Metro  bekatlari  va 
metro  tarmoqlari  Toshkent  metrosida  chuqur  bo‘lmagan  echimda  qurilgan 
bo‘lgani  uchun  er  osti  suvlari  murrakab  irrigatsiya  tizimini  yaratishga  majbur 
etadi.