Mehnat va ish haqi hisobi

MAVZU: “ASOSIY VOSITALAR HISOBI” 
 
Maqsad:
Asosiy vositalar haqida umumiy tushuncha, asosiy vositalar eskirishi 
(amortizatsiyasi) hisobi, asosiy vositalarni qayta baholash va tamirlash hisobi, asosiy 
vositalarning chiqib ketishi hisobini talabalarga o’rgatish.
 
Zarur adabiyotlar va jihozlar:
1.O’zbekiston Respublikasi BHMS 21-son O’zR Moliya Vazirligining 2002 y. 9 - 
sentyabrda 103-sonli buyrug’i.
2.O’zbekiston Respublikasi buxgalteriya hisobi to’g’risidagi Qonuni. 1996 y. 30 
avgust.
3.Makarov B.C. Teoriya buxgalterskogo ucheta. MT.: «Statistika», 1974 g.
Asosiy vositalar haqida tushuncha.
Asosiy vositalar – korxona tomonidan uzoq muddat davomida xojalik faoliyatini 
yuritishda mahsulot ishlab chiqarish, ishlarni bajarish yoki xizmatlar korsatash 
jarayonida yohud mamuriy va ijtimoiy-madaniy vazifalarni amalga oshirish maqsadida 
foydalanish uchun tutib turiladigan moddiy aktivlar. 1. Asosiy vositalar haqida umumiy 

---

tushuncha 2 Baholar ozgarmas sharoitda Uning daromadlilik darajasi boshqa mulk 
turlarinikidan ancha kam boladi bir birlik (toplam) uchun qiymati Ozbekiston 
Respublikasi (xarid paytida) belgilangan eng kam oylik ish haqi miqdorining ellik 
baravaridan ortiq bolgan buyumlar Korxona rahbari hisobot yilida buyumlarni asosiy 
vositalar tarkibida hisobga olish uchun ular qiymatining eng kam chegarasini belgilashga 
haqli. Asosiy vositalar tarkibiga quyidagi mezonlarga javob beradigan moddiy aktivlar 
bir vaqtning ozida kiritiladi:
Asosiy vositalarning buxgalteriya hisobi birligi bolib inventar obekti hisoblanadi. 
Asosiy vositalarning inventar obekti sifatida barcha qurilmalari va anjomlariga ega 
bolgan obekt yoki muayyan mustaqil vazifalarni bajarish uchun moljallangan alohida 
konstruktiv asosdagi buyum yoxud butun bir yaxlitlikni ifodalovchi va muayyan 
vazifalarni bajarish uchun moljallangan konstruktiv jamlangan buyumlarning alohida 
majmui tan olinadi. Konstruktiv jamlangan buyumlarning alohida majmuasi - umumiy 
moslamalarga va anjomlarga, umumiy boshqaruvga ega, bir poydevorda qurilgan, 
natijada majmuaga kiruvchi har bir buyum oz vazifasini mustaqil ravishda emas, balki 
faqatgina majmua tarkibida bajara oladigan bir yoki turli moljaldagi bitta yoki bir nechta 
buyumlardir. Bitta asosiy vositada turlicha foydali foydalanish muddatiga ega bolgan bir 
nechta mustaqil obektlar mavjud bolgan holatda har bir bunday obekt buxgalteriya 
hisobida alohida mustaqil inventar obekti sifatida tan olinadi. Ikki yoki undan ortiq 
korxona mulki bolgan asosiy vositalar har bir korxona tomonidan asosiy vositalar 
tarkibida uning umumiy mulkdagi ulushiga mutanosib tarzda aks ettiriladi. Asosiy 
vositalar aktiv sifatida tan olinadi, agar: a) korxonaga kelgusida aktiv bilan bogliq 
iqtisodiy foyda kelib tushishiga ishonch bolsa; b) aktiv qiymatini aniq baholash mumkin 
bolsa.
Mulkka egalik, xojalik yurituvi yoki tezkor boshqaruv huquqi asosida xojalik yurituvchi 
subektga tegishli bolgan asosiy vositalarning miqdori korxona balansiga kiritilishi lozim 
va asosiy vositalar buxgalteriya hisobi hisobvaraqlari rejasining 1bolim hisobvaraqlarida 
yuritiladi ( ). a) kapital qoyilmalar tugaganidan song tiklangan obektni qabul qilish-
topshirish; b) obektni oldi-sotdi shartnomasi boyicha xarid qilish; v) tasischilarning ustav 
sarmoyasiga qoyilmalari; g) bepul kelib tushish (hadya shartnomasi boyicha); d) 
ayirboshlash; e) tovar-moddiy zaxiralar tarkibidan otkazish; j) moliyaviy ijara (lizing) 
shartnomasi boyicha olish; z) qiymati aniqlangan asosiy vositalarga kapital qoyilmalar; 
i) ortiqcha (hisobga olinmagan) asosiy vositalarni aniqlash; k) asosiy vositalarni xojalik 
jamiyati tasischilar tarkibidan chiqayotganda yoki tugatilayotgan xojalik jamiyatining 
mulki tasischilar orasida taqsimlanayotganda qolga kiritish; l) asosiy vositalarga mulkka 
egalik, xojalik yurituvi yoki tezkor boshqaruv huquqini qolga kiritishga olib keladigan 
boshqa operatsiyalar yoki holatlar natijasida kiritilishi mumkin. Asosiy vositalar miqdori 
korxona balansiga:
Asosiy vositalar obektlarining eskirishi - ularning fizik sifatlari yoki xususiyatlari 
yoqolib borishining va tozib borishining, buning oqibatida esa qiymat yoqolib 
borishining qiymat korsatkichidir. Shuning uchun har bir korxona asosiy vositalarni xarid 
qilish va eskirganlarini tiklash uchun zarur mablaglarni jamgarishni taminlashi kerak. 
Bunday jamgarishga amortizatsiya deb ataluvchi ajratmalarni xarajatlarga kiritish 
hisobiga erishiladi. Amortizatsiya (lotincha amortisatio - qoplash) baholangan xizmat 
muddati davomida aktivning amortizatsiyalanayotgan qiymatini ishlab chiqarilayotgan 
mahsulot, bajarilayotgan ishlar, korsatilayotgan xizmatlarga muntazam ravishda 
taqsimlash va otkazish korinishida eskirishning qiymat ifodasidir. Soliq solish maqsadida 

---

amortizatsiya davlat tomonidan belgilangaq yagona meyorlar asosida boshlangich 
qiymatga nisbatan foizlarda hisoblanadi. Har bir obektga eskirishni hisoblash har oyda 
amalga oshiriladi. Amortizatsiya qiymati korxona xarajatlariga toliq otkazilganda asosiy 
vositalarning bundan keyin foydalanishda bolish davri uchun eskirish hisoblanmaydi 
(eskirish boshlangich qiymatning 100 % idan oshishi mumkin emas).