Mehnat ta’limi, kasb tanlashga yo'llashni o'qitish shakllari

2. Mehnat ta’limi, kasb tanlashga yo‘llash darslarining tiplari.

Har bir aniq dars oldiga qo ‘yiladigan asosiy ta’limiy vazifaga qarab darsning tarkibi va ayrim bosqichlarining vazifasi o ‘zgarishi mumkin. Shu nuqtayi nazardan ustaxonalardagi darslarni bir necha tipga boiish mumkin. Mehnat ta’limi darslarining asosiy tiplari. 1. 0 ‘quvchilar yangi bilimlarni egallaydigan darslar. Bu tipdagi darslarga kirish mashg'ulotlari, shuningdek, asosiy t a ’lim vazifasi o'quvchilarga nazariy m a ’lumotlar berish, ularda ba’zi tushunchalarni shakllantirishdan iborat boshqa o'quv mavzulariga doir (masalan, «Poiatning asosiy sortlari va markalari», «Detallar va mexanizmlar» mavzulari bo'yicha o ‘tiladigan) darslar kiradi. O'quvchilarga yangi bilimlarni yetkazib beradigan darslarda yangi materialni bayon qilish asosiy o iin n i oladi. Masalan, 5-sinfdagi kirish m ashg‘ulotlarida yog'ochga ishlov berishni ham, metallga ishlov berishni ham o'rganishda o'quvchilarga ustaxonalarda har qanday buyumni tayyorlash uchta asosiy bosqichdan, ya'ni detallarni mexanik ishlash, yig'ish, oxirgi pardozlash bosqichlaridan iborat ekanini ko'rsatish vazifasi qo'yiladi. Bu vazifani hal qilish uchun darsni suhbat shaklida o'tkazish kerakki, unda o'quvchilarning kuchi sinflarda mehnat darslarida olgan bilimlariga tavanish mumkin bo'lsin. O'qituvchi o'quvchilarga 1—■4-sinflarda buyumlarni tayyorlash qanday bosqichlardan iborat bo'lganini eslashni taklif qiladi. Shundan keyin bu bosqichlar o'quv ustaxonasida har xil buyumlar yasash jarayoni bilan taqqoslanadi. Natijada o'quvchilarning qiziqishlari ortadi va ularning politexnik bilim doirasi kengayadi, texnologik jarayon haqidagi dastlabki tushunchalar hosil qilinadi. «Po'latning asosiy sortlari va markalari» mavzusi bo'yicha dars o'tish metodikasi boshqacha. Bu darsda o'qituvchining tushuntirishiga asosiy o'rin beriladi, chunki o'quv materiali o'z ichiga o'quvchilar uchun yangi m a ’lumotlarni ham oladiki, ularni bayon qilishda o'quvchilarning boshqa o'quv fanlaridan olgan bilimlariga tavanish qivin bo'ladi. «Stanoklarda metallarni qirqish jarayoni» mavzusidagi darsda o'qituvchi tushuntirishni suhbat bilan qo'shib olib borishi mumkin, chunki bu darsda asosiy vazifa o'quvchilarning tasavvurini va ustaxonadagi taiim davomida metallarni qirqish bo'yicha olgan bilimlarini umumlashtirishdan iborat bo'ladi. Umumlashtirish jarayonida o'quvchilarning bilimlariga tayanish, suhbatdan foydalanish uchun yaxshi sharoit yaratadi. Ammo o'quvchilar metallarni qirqish haqidagi bilimlarini umumlashtirib ana shu bilimlar bilan chegaralanib qolmaydilar, ularning bilimlari o'qituvchining tushuntirishlari tufayli kengavadi va to'ladi. Yangi bilimlar olish darslarida o'quvchilarning mustaqil ishlari ham o'z o'rnini topmog'i kerak, bu mustaqil ish yangi materialni darslikdan o'rganishdan, sodir bo'layotgan jarayonlarni kuzatishdan (masalan, o'qituvchi metallarni charxlashda, «qirov» hosil bo'lishini namoyish qiladi va hokazolardan) iborat bo'lishi mumkin.

2.Ko'nikma va malakalarni shakllantirish darslari. Bunday darslar ko'proq ustaxonalarda o'tkaziladi. Ko'nikma va malakalarni shakllantirish darsining asosiy bosqichi o'quvchilarning mustaqil ishlaridan iborat bo'ladi. Buyumlarni tayyorlash va yig'ishda ana shunday darslarni tashkil qilish maqsadga muvofiqdir.

Dastlabki ko'nikma va malakalarni shakllantirishga bag'ishlangan darslar bilan ularni mustahkamlashga bag'ishlangan, ya’ni takrorlash mashqlariga bag'ishlangan darslarning farqini bilish kerak. Har qanday texnologik operatsiyani amalda o'rganish o'quvehilarni mehnat usullarini bajarish qoidalari bilan tanishtirishdan boshlanadi. Bu usullar avval o'quvchilar tomonidan o'quv mashqlari sifatida, key in esa m a ’lum detallarni tayyorlash jarayonida bajariladi. Dastlabki ko'nikma va malakalar shu tariqa shakllantiriladi. Bu davrda o'qituvchining e'tibori, asosan mehnat usullarining to'g'ri bajarilishini tekshirishga qaratiladi.

Takrorlash mashqlarida o'quvchilarning mustaqilligi mehnat usullarini to'g'ri bajarishdagina emas, balki ularni buyumning konfiguratsiyasiga va ishlov berish ning aniqligiga qo'yilgan talablarga bog'liq holda tanlashda namoyon bo'lishi kerak. Mazkur darsning asosiy vazifasi ko'nikma va malakalarni shakilantirishdan iborat bo'Isa ham, bu o'quvehilarni muayyan hajmdagi yangi bilimlar bilan boyitmay amalga oshmaydi.

3. Bilimlarni amalda qo'llash darslari. Har qanday amaliy ishni ham tqnsWi bilimlarni qo'llamay bajarib bo'lmaydi. A m m o shunday hollar ham bo'ladiki, unda bilimlarni qo'llash o'qituvchining e ’tibori qaratilgan asosiy ta’limiy vazifa bo'lib qoladi. Misol uchun modellashtirish bo'yicha topshiriqlarni olamiz. Modellashtirish uchun o'quvchilar konstruksiyalash va texnologik jarayonlarni tashkil etish bo'yicha bilimlarga ega bo'lishi kerak. O'quvchilar aniq misollar orqali modellashtirishning umumiy asoslari haqida bilim olishlari, modellashtirish jaravoniga bo'ysunadigan yagona qoidalar va talablar bilan qurollanishlari kerak. Modellashtirish darslarida o'quvchilarning bilim va malakalarini amalda mohirona qo'llashlari mana shuning uchun ham alohida zarurdir. Bilimlarni qo'llash darslarida o'quvchilarning mustaqil ishlari alohida o'rin oladi, a m m o u ko 'nikma va malakalarni shakllantirish darslaridagiga qaraganda birmuncha boshqacharoq yo'sinda baholanadi. O'qituvchini avvalo o'quvchilar biror ishni bajarishida o'z bilimlarini qanchalik mohirlik va mustaqil qo'llay olishlari qiziqtiradi. Bunda o'quvchilarning mehnat usullarini to'g'ri bajarishini nazorat qilish ni ham unutmaydi, albatta. 4. Takrorlash darsi. O'quvchilarning yangi materialni o'zlashtirish va mustahkamlashga tayyorligini tekshirishga qaratilgan takrorlash darslari o'qituvchiga darsning asosiy t a ’limiy vazifasini bajarishda yordam beradigan muhim vosita bo'lib xizmat qiladi. A m m o ba’zan takrorlashning o'zi darsning markazida turadi. Bunday dars yakunlovchi mashg'ulot bo'ladi. Yakunlovchi mashg'ulotlarda o'qituvchi o'quvchilarning mehnat ta’limi jarayonida olgan bilim va malakalarini u m u m - lashtiradi. Bunda umumlashtirish kuchavib boradi. Masalan, o'qituvchi sinfda yog'ochga ishlov berishni o'rgatishni tamomlab o'quvchilarga qaysi operatsiyalar bilan ta nishgan 1 i к lari n i eslashni, shuningdek, bu operatsiyalar qo'llanadigan sohalarni belgilash uchun ularni o'zaro taqqoslashni, ularning afzalligi va kamchiliklarini yana bir marta aniqlashni tavsiya etadi. Shu sinfda metallarga ishlov berishni o'rganishni tamomlab. metallarga ishlov berish haqida umumlashtiruvchi suhbat o'tkazadi. Bundan tashqari o'qituvchi o'quvchilarga yog'och va metallarning xossalarini. metallarning ayrim turlarini reja lash usullarini taqqoslashni taklif qiladi. Shu bilan birga o'quvchilar quyi sinflarda qog'oz, karton gazlamalar kabi materiallar bilan ishlashda rejalash bilan tanishganliklarini eslatadi va shu asosda operatsiyaning politexnik xarakterini ko'rsatadi. 5—7-sinflarda ta’lim malakalarini umum lashtirish imkonivatlari ortadi. Umumlashtirish faqat o'quvchilar o'zlashtirgan narsalarni shunchaki jamlashdan iborat boimay, balki ularning bilimlaridagi sifat o‘zgarishlarini jam lashdan ham iborat bo'lishi kerak. Yog'och va metallarga ishlov berishni taqqoslash o'quvchilarni yangi xulosalarga olib kelishi lozim.

Xususan, o'quvchilar materiallarni qirqish bilan ishlashning har xil usullari yagona tabiiy-ilmiy qonuniyatlardan foydalanishga asoslanishiga ishonch hosil qilishlari zarur. Aytilganlardan ko'rinib turibdiki, takrorlash darslari o'quvchilarga yangi bilimlar berish elementlarini ham o'z ichiga oladi. O'quvchilarning bilim va malakalarini umumlashtirish ishlari butun ta iim davrini qamragan holda oldindan tuzilgan reja asosida olib borilsagina samarali bo'ladi.

5. Bilim, ko'nikma va malakalarni tekshirish darsi. Ustaxonadagi har bir mashg'ulotda o'quvchilarning bilim, ko'nikma va malakalarini tekshirishga e'tibor beriladi. Shu bilan birga ularni kompleks tekshirish maqsadida nazorat ishlari o'tkaziladi, bu kontrol ishlar maxsus darslarda amalga oshiriladi. Bu darslarda o'quvchilar mustaqil ishlayilar. Shunga ko'ra ish obyektlari alohida sinchiklab tanlanishi ularni tayyorlash jarayonida o'quvchilar bilmaydigan m a ’lumot va mehnat usullari bo'lmasligi kerak. Nazorat ishining mazmuni qaysi sinfda o'tkazilayotganiga qarab belgilanadi. 5-sinfda o'quvchilar juda ko'p texnik hujjatlar bo'yicha, ya’ni mehnat topshirig'ini bajarish uchun zarur ham m a m a ’lumotlar mavjud bo'lgan hujjatlar bo'yicha ishlaydilar. Shunday qilib, 5-sinfda aslida o'quvchilarning texnik hujjatlardan foydalanishi va buyumning berilgan aniqligiga erishish malakalari tekshiriladi. 4-sinfda nazorat ishi frontal yo'sinda o'tkazilishi mumkin. 0 ‘quvchilar keyingi sinflarda m a ’lumotlar to'la b o lm a g a n hujjatlar bilan ishlay boshlaydilar. Shu sababli nazorat ishlarida o ‘quvchilar faqat murakkabroq ishlov berishni bajarib qolmay, balki chuqur bilimlarini ham ko‘rsata olishlari kerak. 0 ‘quvchilar chizmalarni o'qishda. asboblarni tanlashda. ishlov berish izchilligida o'zlarining mustaqilliklarini yetarli darajada ko'rsata olishlari uchun 5—7-sinflarda bilim, ko'nikma va malakalarni tekshirish darslarida ish obyektlarini har xil lashtirish hamda mashg'ulotlarni tashkil qil ishni ng yakka shaklini qoilash ma'quldir. 7-sinfda yakunlovchi tekshirish ishi o ‘tkazilishi m um kin, bu ish o ‘z ichiga stanoklarda metallarga ishlov berish, chilangarlik ishlari, chilangar-mexanik va elektromontaj ishlarini oladi. 164 0 ‘qituvchi nazorat ishlari haqida o'quvehilarni oldindan ogohlantirib qo'yadi. Ko'rib chiqilgan dars tiplari bilan bir qatorda mehnat ta’limi amaliyotida ko'pincha kombinatsiyalashgan darsdan foydalaniladi, bu darsning tavsifli jihati shuki, unda bir vaqtning o'zida ahamiyatga ega har xil ta’limiy vazifalar bajariladi (masalan. yangi bilimlar berish va malakalarni shakllantirish).