|
Mehnat jamoalarining sosial harakteri va asosiy funksiyalari
Mehnat jamoalari ijtimoiy hayotning noyob hodisasidir, ular hozirgi
jamiyat hayotida muhim rol o’ynaydi. Shu munosabat bilan besh jihatni
ta’kidlab o’tamiz:
Birinchidan,
mehnat jamoalari barcha asosiy moddiy va ma’naviy
boyliklarni yaratuvchilardir.
Ikkinchidan,
ish bilan band aholining hamma asosiy kategoriyalari –
barcha millatlarga mansub ishchilar, dehqonlar, ziyolilar, xizmatchilar mehnat
jamoalarida jamlangan.
Uchinchidan,
mehnat jamoalari – umuminsoniy va sinfiy, shuningdek,
bizning sharoitdagi milliy jihatlar dialektikasining, ularning demokratik
negizidagi o’zaro hamkorligining, garchi, yagona bo’lmasada, timsolidir.
To’rtinchidan,
mehnat jamoalari jamiyatimiz sosial strukturasining
alohida «qavat»ini tashkil etuvchi sosial subyektlar bo’lib, burjua davlatlarida
ularni sosiallashtirish sari bo’lgan barcha harakatlarga qaramay, bunga o’xshash
«qavat» umuman mavjud emas. Ana shu «qavat» subyektlari o’zaro mehnat
taqsimoti hamda boshqa aloqalarning yaxlit sistemasi bilan birlashtirilgan.
Mehnat jamoalarining o’z a’zolari–jonli kishilar bilan aloqalari ham juda katta
ahamiyatga ega, zero ularning qiziqishlari va xatti-harakatlari ana shu
jamoalarning o’z faoliyatiga qaraganda xilma-xilroq, boyroqdir, chunki u
«o’rtachalashtirilgan» sifatida maydonga chiqadi.
Mehnat jamosi ishlab chiqarish korxonasi, muassasa va hokazolar bazasida
faoliyat ko’rsatuvchi sosial guruhdir.
Beshinchidan,
bozor munosabatlariga o’tish muammosi sababli, mehnat
jamoalarining ahamiyati haqidagi masala alohida faollik kasb etmoqda.
So’l-o’ng yo’nalishi, biz allaqachon ko’rayotganimizdek, xususiy
tadbirkorlik negizlarini hukmron negizlariga aylantirishga, ya’ni sinfni-
tadbirkorlar sinfi asosida shakllantirishga, iqtisodiyotda mulkchilikning turli xil
shakllarini ko’rishga intilmoqda.
O’ng-so’l yo’nalish iqtisodiyotning bozorga daxlsiz shakllari ustun
turishini ko’zlaydi, tadbirkorlikka ikkinchi darajali o’rin ajratadi, mehnat
jamoalarining rolini bo’rttiradi, lekin shu bilan birga ular kuch-harakatlarining
samaradorligini keskin oshirishga qodir bo’lgan mexanzimlarni olg’a surmaydi.
Agar biz mehnat jamoalarini rivojlantirish asosiy harakatlantiruvchi kuch deb
e’tirof etsak, sobiq totalitar tuzum uchun ana shunday mexanizmlarni
shakllantirishdan muhimroq yumush bo’lmaydi. Ana shu muammoga
to’xtashdan oldin shuni eslatish kerakki, jamiyatda har doim olg’a qarab harakat
qilish uchun ham, bir joyda depsinib turush uchun ham manba bo’lishi mumkin
bo’ladigan bir talay ziddiyatlar mavjud. Depsinishda ziddiyatlar ko’pincha,
ayniqsa jamiyat rivojlanishining teng davrlarida illatli doira shaklida maydonga
chiqadi. Juda murakkab muammolarni oxirigacha hal etish uchun texnologik
to’ntarishni amalga oshirish talab qilinadi, lekin buning uchun iqtisodiy maqbul
sharoitlar zarur. Yoki qishloqqa sanoat tomonidan yordam ko’rsatmasdan turib,
oziq-ovqat muamosi mavjudligi mushkullashib boradi va hokazo.
Mehnat jamoalarining harakatlarini uyushtirish orqali butun jamiyatimiz
uchun foydali bo’lgan bir qator maqsad va vazifalarni ro’yobga chiqarish zarur:
1.
Mehnat jamoalarining kuch-g’ayrati eng yirik texnik-iqtisodiy, sosial,
siyosiy, madaniy muammolarni hal etishga yo’naltiriladi. Xo’jalik yuritish
shakllarini
tanlashda
jamoalarning
mustaqilligi,
mehnatdagi
intizom,
uyushqoqlik, mas’uliyatlilik, jonkuyarlik bilan tadbirkorlikni birlashtirish
ta’minlanadi. Shu jumladan, o’z-o’zini samarali boshqarish negizida tadbirkor-
rahbarlar bilan ishlash mehnat jamoalari o’rtasida yaqindan o’zaro hamkorlik
o’rnatilishiga erishiladi.
2.
«Samarali, konstruktiv ish yo’lida plyuralizm» shiori ostida mehnat
jamoalarini integrasiyalash potesiali ko’paytiriladi.
3.
Mintaqaviy
dasturlarni
ishlab
chiqish
va
bajarishda
mehnat
jamoalarining kuch-harakatlari birlashtiriladi.
4.
Guruhiy xudbinlik, millatchilik va boshqa salbiy tendensiyalarga qarshi
turiladi.
Mehnat sohasida ijtimoiy birlikning asosiy ko’rinishi mehnat jamoasi
hisoblanadi. Mehnat jamoalaridagi mehnatkashlarning o’zaro munosabatlari,
mehnat jarayonidagi ijtimoiy vaziyatlar va mehnat munosabatlari shular
jumlasidandir. Mehnat munosabatlari mehnat jarayonidagi ishtirokchilar
o’rtasida yuzaga kelib, iste’mol qiymatini yaratish va mehnat kooperasiyasi
hamda mehnat taqsimoti asosida sodir bo’ladi. Mehnatning huquqiy
munosabatlari mehnat jamoasi kasaba uyushmalarining korxona, tashkilot
ma’muriyati, xususiy tadbirkorlar bilan bo’ladigan o’zaro huquqiy aloqalarini
ham o’z ichiga oladi.
Mehnat unumdorligi, mahsulot sifati, mehnatni muhofaza qilish, mehnat va
davlat intizomi, ishchi va xizmatchilarga ijtimoiy-maishiy xizmat ko’rsatishni
takomillashtirish bilan bog’liq takliflar, mehnat jamoasi kengashi bilan kasaba
uyushmasi qo’mitasining birlashgan kengashida, korxona ma’muriyati
ishtirokida muhoqama qilinada. Shundan so’ng tushgan qo’shimchlar va
takliflar bilan qayta ko’rib chiqilgan jamoa shartnamasi korxona mehnat
jamoasining umumiy yig’ilishiga muhokama va qabul qilish uchun tavsiya
etiladi. Jamoa shartnomasi tarkibiy qismlari va mazmunini mehnat jamoasi,
korxona ma’muriyati va kasaba uyushmasi qo’mitasi mustaqil ravishda
belgilaydi. Jamoa shartnomasi O’zbekiston Respublikasi qonunlari bilan
belgilanadigan xalq xo’jaligi tarmoqlarining mustaqil balansga ega bo’lgan va
yuridik shaxs hisoblanadigan korxona va tashkilotlarida tuziladi.
Mehnat sosiologiyasida o’zaro aloqadorlik tushunchasi qo’llanilib, u ikki
asosiy munosabatni o’z ichiga oladi. Bular o’zaro hamkorlik va raqobatdir.
O’zaro hamkorlikda turlicha ijtimoiy qiziqishlar, manfaatlar o’zaro mos tushadi.
Raqobatda esa, aksincha, o’zaro manfaatlar zid keladi. Bu tendensiyalarni
o’rganish
ayniqsa,
hozirda
respublikamizda
xususiy
mulkchilik
shakllanayotganligi,
ijtimoiy-iqtisodiy
munosabatlarning
tarkib
topishi
jarayonida muhim ahamiyat kasb etadi.
Do'stlaringiz bilan baham: | 
