Mehnat resurslari va mehnat bozori mehnatga talab va mehnatga taklif bandlik, ishsizlik va uning shakllari

BANDLIK, ISHSIZLIK VA UNING SHAKLLARI


Bandlik yoki aholini ish bilan taʼminlash — mehnatga layoqatli aholining ijtimoiy foydali mehnat bilan mashgʻul boʻlishi; fuqarolarning shaxsiy va ijtimoiy ehtiyojlarini qondirish bilan bogʻliq boʻlgan va qonunlarga zid kelmaydigan, mehnat daromadi beradigan faoliyati.^[1] Bandlik xodimni ijtimoiy mehnat taqsimotiga asoslangan aniq mehnat kooperatsiyasiga jalb etish boʻyicha kishilararo munosabatlarni ifoda etadi. Bandlik turli mulkchilik shakllaridagi korxonalar, tashkilotlar va muassasalarda yollanib ishlash bilan cheklanmay, ayni paytda tadbirkorlikni, oʻzini ish bilan mustaqil taʼminlash (oʻzicha bandlik)ni, shaxsiy tomorqa xoʻjaligidagi ishni, uy xoʻjaligida band boʻlish va bolalarni tarbiyalash bilan shugʻullanish, davlat va jamoat vazifalarini bajarishni, oʻrta maxsus va oliy oʻquv yurtlarida kunduzgi oʻqishni ham oʻz ichiga oladi.

Bandlik toʻliq va toʻliqsiz boʻlishi mumkin. Toʻliq bandlik amalda mehnatga qobiliyatli aholining 90 — 92 % band boʻlishini nazarda tutadi. Bozor sharoitlarida toʻliq bandlik jamiyat darajasida tabiiy ishsizlikning boʻlishini ham bildiradi. Toʻliq boʻlmagan bandlik aksariyat hollarda yashirin koʻrinishga ega boʻlib, xodimlarni rasman band deb hisoblashni nazarda tutadi, amalda xodimlardan qisqartirilgan ish vaqti davrida foydalanishni anglatadi.

Ikkilamchi bandlik amalda oʻrindoshlik boʻlib, xodimning qoʻshimcha ish haqi topish uchun ish kuchini oʻzi asosiy band boʻlgan korxonaga (asosiy ishdan boʻsh vaqtlarda) taklif etishini bildiradi. Oʻzicha bandlik (oʻziga ish topish) daromad manbai boʻladigan faoliyatni mustaqil izlashni, davlatning turli darajadagi idoralari qoʻllab-quvvatlashi yordamida doimiy yoki vaqtinchalik daromad olish uchun ish oʻrinlari barpo etishni nazarda tutadi. Oʻzicha bandlik aksariyat hollarda kichik biznes koʻrinishiga ega boʻladi va xodimlarning oʻz tashabbuslari bilan turli isteʼmol tovarlari tayyorlash va xizmatlar koʻrsatish boʻyicha yakka mehnat faoliyati bilan bogʻliq.
Toʻliq va samarali bandlik tushunchalarini ham bir-biridan farqlamoq kerak. Toʻliq bandlik ishga muhtoj boʻlganlar va ishlashni xohlaganlarning barchasi ish bilan taʼminlangan holatni bildirib, ish kuchiga boʻlgan talab bilan ish kuchi taklifi oʻrtasida muvozanat mavjudligini ifoda etadi. Samarali bandlikni esa ikki nuqtai nazardan: iqtisodiy nuqtai nazardan — inson resursidan eng oqilona foydalanish, ijtimoiy nuqtai nazardan — mehnatning inson manfaatlariga eng muvofiq kelishi jihatlaridan tavsiflash mumkin. Toʻliq bandlik bandlikni miqdor jihatdan, samarali bandlik esa sifat jihatdan tavsiflaydi.
Mehnat bozorida talab va taklif oʻrtasidagi muvozanatning boʻlmasligi hamisha toʻliq va samarali bandlikka sharoit qoldirmaydi. Agar taklif talabdan ortib ketsa, albatta ishsizlik paydo boʻladi, talab taklifdan va real ehtiyojlardan ortib ketgan sharoitlarda esa yashirin ishsizlik kelib chiqadi. Bandlik va ishsizlikni, ularni kerakli darajada saqlab turish maqsadlarida tartibga solishning asosiy mexanizmi bandlik xizmati ishini tashkil etish, kasbga tayyorlash va kasbga yoʻnaltirish hisoblanadi.
Oʻzbekistonda bandlik siyosati bozor iqtisodiyotiga oʻtishning birinchi bosqichida, yaʼni 1990-yillarda shakllangan. Mamlakatda aholini ish bilan taʼminlash, insonni ishli boʻlish huquqlarini roʻyobga chiqarish kafolatlari „Aholini ish bilan taʼminlash toʻgʻrisida“gi qonunida (1992-yil 13-yanvar; 1998-yil 1-mayda yangi tahrirda qabul qilingan) belgilab berilgan. Oʻzbekistonda bandlik muammolari katta eʼtiborni talab etadi, chunki respublikada murakkab demografik vaziyat mavjud, aholining tabiiy oʻsish surʼatlari yuqori, aholi tarkibida yoshlar koʻpchilikni tashkil etadi, aholining koʻp qismi qishloqlarda yashaydi. 1998-yil Oʻzbekistonda mehnatga layoqatli aholining 33,9 % davlat sektori korxona va tashkilotlarida, 66,1 % esa nodavlat sektori obyektlarida, jumladan xususiy xoʻjaliklarda (2,7 %) ish bilan band edi.^[1] Bozor iqtisodiyotiga oʻtish davrida mulkchilikning turli shakllari paydo boʻlishi tufayli nodavlat sektorida ishlovchilar soni ortib bordi. Ularning bandligi 1994 — 96 yillarda 12 % ga ortdi. Mehnatga layoqatli aholining ish bilan band boʻlmagan qismi ishsizlarni tashkil etadi.
Iqtisodiy izlanish markaziga koʻra, hozirgi kunga kelib Oʻzbekistonning ish siyosati modeli oʻz samarasini yoʻqotib bormoqda va mamlakatning mehnat bozorida murakkab vaziyat paydo boʻlgan.^[2] Birinchidan, yaratilgan ish oʻrinlari soni yetarli emas, yaratilgan ish oʻrinlarining aksari boʻlsa barqaror emas. 1991-2011-yillarda aholining mehnatga layoqatli qismi ulushi 50% dan 61,1% ga oʻsdi. Shu vaqtning oʻzida mehnatga layoqatlilarning ish bilan band qismi ulushi 81,6% dan 66,9% ga kamaydi. Bundan tashqari, ish oʻrinlarning beqarorligi oʻsib bormoqda: yaratilgan yangi ish oʻrinlarining 30 % yoʻqotilmoqda. Urbanizatsiya jarayonining tezlashayotgani sabab shahar mehnat bozorlarida keskinlik oʻsib bormoqda.
Ikkinchiddan, nokorporativ sohaning (individual mehnat faoliyati, uydagi mehnat va yuridik shaxs statusiga ega boʻlgan korxonalardan tashqaridagi turli faoliyatlar) keng koʻlamda tarqalganligi noustuvor oʻsish xavfini oshirmoqda.^[2] Bunga sabab nokorporativ soha davlat byudjetiga tushadigan soliqlarni kamaytirmoqda, pul va valyuta almashinishidagi disbalanslar chuqurlashmoqda hamda mehnat aloqalari rasmiylashtirilmagani uchun mehnat kuchi sifati pasaymoqda.
Uchinchidan, mamlakat mehnat siyosati mehnat samaradorligini sust ragʻbatlantirmoqda hamda mehnat resurslarini yangi oʻsish nuqtalari boʻla oladigan tarmoqlarga samarasiz yoʻnaltirmoqda.^[2] Ilm va yuqori texnologiyali tarmoqlarda (maʼlumot xizmati, mashinasozlik, mikrobiologiya) ishlayotganlar ish bilan band aholining atigi 1,5% ini tashlik qiladi. Hozirgi bandlik sturkturasi va investitsiya siyosati sharoitida Oʻzbekistonda mehnat samaradorligini ikki marta oshirish uchun taxminan 15 yil kerak boʻladi. Bu esa ishlab chiqarish rivojlangan mamlakatlar bilan Oʻzbekiston orasidagi farqni kamaytirishni yanada mushkullashtiradi.
Aholi bandligini oshirish boʻyicha asosiy tadbirlar ish bilan band boʻlgan aholining tarkibiy jihatdan qayta taqsimlash hamda mehnatga layoqatli yoshlarni yangi ilgʻor tarmoqdar va sohalarga jalb qilish boʻlib, bu esa oʻz navbatida mehnat salohiyatidan samarali foydalanishning muhim zaxirasi hisoblanadi. Oʻzbekiston qishloq xoʻjaligida barcha ijtimoiy ishlab chiqarish xodimlarining uchdan bir qismidan koʻprogʻi band.^[1] Ularning maʼlum qismini boʻshatib olish va iqtisodiyotning boshqa sohalariga, eng avvalo, sanoatga va xizmat koʻrsatish sohasiga yoʻnaltirish, noqishloq xoʻjaligi ish joylarini yaratish, mehnatni tashkil etishning ilgʻor uslublarini qoʻllash, oʻsmirlarni, koʻp bolalik ayollarni, pensionerlarni va nogironlarni iqtisodiy ragʻbatlantiruvchi ish bilan taʼminlash, ishsizlikni kamaytirish, mehnat birjalari faoliyatini yaxshilash kabi tadbirlar aholining ish bilan bandligini oshirishga olib keladi.
Ishsizlik- makroiqtisodiy beqarorlik shakllaridan biri - ishlashni xohlovchilarning hammasi ham maqbul ish joyini topa olmaydigan iqtisodiyot holati. Ishsizlar kimligini va nima uchun ishsizlik tsiklik ekanligini tushunish uchun aholining asosiy toifalarini ko'rib chiqish kerak.
Makroiqtisodiy beqarorlikning yana bir ko'rinishi ishsizlikdir - bu iqtisodiyotning har bir ishlamoqchi bo'lgan odam o'zi uchun mos ish topa olmasligi. Ishsizlar kimligini va nima uchun ishsizlik davriy ekanligini tushunish uchun siz asosiy toifalarni ko'rib chiqishingiz kerak.
aholi. Ishsizlar - mehnatga layoqatli yoshdagi, ish joyi bo'lmagan, lekin uni faol ravishda qidirayotgan odamlar. Ishsizlikning asosiy ko'rsatkichi ishsizlik darajasi bo'lib, u ishsizlar sonining umumiy ishchi kuchiga nisbati bo'lib, foizda ifodalanadi. Sabablari ishsizlik har xil. Birinchidan, iqtisodiyotdagi tarkibiy siljishlar, ya’ni texnologik taraqqiyot natijasida sanoatning ayrim tarmoqlari eskirib, yo‘q bo‘lib ketadi va bu ortiqcha ishchi kuchining paydo bo‘lishiga olib keladi. Ikkinchidan, iqtisodiy tanazzul, bu esa barcha resurslarga, shu jumladan mehnatga bo'lgan ehtiyojning kamayishiga olib keladi. Uchinchidan, hukumat va kasaba uyushmalarining ish haqi siyosati: eng kam ish haqini oshirish ishlab chiqarish xarajatlarini oshiradi va shu bilan ishchi kuchiga bo'lgan talabni kamaytiradi. To'rtinchidan, iqtisodiyotning ayrim tarmoqlarida ishlab chiqarish darajasining mavsumiy o'zgarishi. Beshinchi, aholining demografik tarkibidagi o'zgarishlar, xususan, mehnatga layoqatli aholi sonining o'sishi.
Ishsizlik sabablariga ko'ra u ajratiladi asosiy shakllar:
1) Friksion ishsizlik... Agar shaxsga faoliyat turini va ish joyini tanlash erkinligi berilsa, ba'zi xodimlar har lahzada "ish o'rtasida" holatda bo'lishadi (chunki ularning ba'zilari o'z xohishiga ko'ra ish joyini o'zgartirishi sababli ketishadi. kasbiy qiziqishlar, yashash joyi va boshqalar), va kimdir birinchi marta ish qidira boshlaydi. Friktsion ishsizlik ixtiyoriy va qisqa muddatli xarakterga ega, chunki ishsizlarning ushbu toifasi mehnat bozorida sotishga tayyor bo'lgan ko'nikma, bilim, ko'nikma va foydalanish huquqiga ega.
2) Strukturaviy ishsizlik ishlab chiqarishdagi texnologik siljishlar bilan bog'liq. Bu kasblari eskirgan yoki DTP bilan bog'liq holda kamroq zarur bo'lgan odamlar o'rtasidagi ishsizlik. Tarkibiy ishsizlik asosan majburiy va uzoq muddatli xarakterga ega, chunki ishsizlarning ushbu toifasi mehnat bozorida o'z ishchi kuchini taklif qilishdan oldin kasbiy qayta tayyorlashdan o'tishi kerak.
Iqtisodiyotda faqat friksion va tarkibiy ishsizlik mavjud bo'lsa, bu aholining to'liq bandlik holatiga mos keladi va ishchi kuchidan eng samarali va oqilona foydalanishni anglatadi. Ishchi kuchining to'liq bandligidagi ishsizlik darajasi tabiiy ishsizlik darajasi deb ataladi.
3) Tsikllik ishsizlik ishlab chiqarishning pasayishi natijasida yuzaga kelgan. Bu iqtisodiyotning barcha sohalariga ta'sir qiladi va ishsizlikning haqiqiy darajasi tabiiydan yuqori ekanligini anglatadi. Tsiklik ishsizlik ochiq va yashirin shakllarda mavjud bo'lishi mumkin. Birinchi holda, xodim ishini butunlay yo'qotadi, ikkinchisida u yarim kunlik yoki ish haftasida ishlaydi, majburiy ta'tilda va hokazo.
Ishsizlikning uchta asosiy ko'rinishi (friktsion, tarkibiy va tsiklik) bilan bir qatorda, alohida sanoat ishlab chiqarishining mavsumiy xususiyati bilan bog'liq bo'lgan mavsumiy ishsizlik, iqtisodiy omillar ta'siri ostida ma'lum bir mintaqada shakllanadigan mintaqaviy ishsizlik ham mavjud. , demografik, diniy va boshqa omillar.
Ishsizlikning ijtimoiy-iqtisodiy oqibatlari xilma-xil. Bir tomondan, ishsizlik bozor iqtisodiyotining zarur elementidir, chunki ishsizlar iqtisodiy o'sish davrida talab qilinadigan ishchi kuchi zaxirasini tashkil qiladi. Bundan tashqari, ishsizlikning mavjudligi ish bilan band bo'lganlarga psixologik bosim o'tkazib, ularni to'liq fidoyilik bilan ishlashga majbur qiladi. Shu bilan birga, ishsizlikning ijtimoiy-iqtisodiy xarajatlari aniq. Asosiysi, YaIMning kam ishlab chiqarilishi, real YaIMning potentsialdan nisbiy kechishi. Bu muammoni makroiqtisodiyot sohasidagi mashhur tadqiqotchi A.Ouken o'rgangan. U ishsizlik darajasi va YaIMdagi kechikish o'rtasidagi empirik tarzda aniqlagan matematik bog'liqlik Okun qonuni deb ataladi. Okun qonunida aytilishicha, agar haqiqiy ishsizlik darajasi tabiiy darajadan 1% yuqori bo'lsa, unda haqiqiy ishlab chiqarish potentsialdan ß% past bo'ladi. Okun koeffitsienti deb ataladigan ß koeffitsienti turli mamlakatlarda farqlanadi, lekin ko'pincha uning qiymatlari 2 dan 3 gacha.
Haqiqiy va tabiiy ishsizlik darajalari va haqiqiy YaIM o'rtasidagi nisbatni bilib, ishsizlik tufayli ishlab chiqarishning mutlaq yo'qotilishini hisoblash mumkin.
Boshqalar ijtimoiy-iqtisodiy ta'siri ishsizlik - davlat byudjetiga soliq tushumlarining kamayishi, aholi migratsiyasining kuchayishi, ishsizlar oilalari turmush darajasining pasayishi, jinoyatchilikning ko'payishi, demografik vaziyatning yomonlashishi.
Ishsizlikning o'sishi aholining turli qatlamlariga bir xil darajada ta'sir qilmaydi. Birinchidan, etarli malakaga ega bo'lmagan ishchilar ishini yo'qotadi. Buning sababi, birinchidan, yuqori malakali kadrlar ishlab chiqarishning tsiklik tebranishlarga kamroq duchor bo'lgan tarmoqlarida (elektr energetika, informatika, atom energetikasi) ishlaydi, ikkinchidan, tadbirkorlar malakali ishchilarni saqlab qolishga intiladi. Yoshlar, ayollar va mahalliy bo'lmagan ishchilar orasida ishsizlik darajasi yuqori.
Ishsizlik, yuqorida aytib o'tilganidek, bozor iqtisodiyotining tabiiy elementidir, shuning uchun davlatning bandlik siyosati ishsizlikni bartaraf etishga emas, balki uni tabiiy darajaga tushirishga qaratilgan. Hozirgi vaqtda bandlikni davlat tomonidan tartibga solishning uchta asosiy yo'nalishi mavjud: 1) bandlik va mehnatdan foydalanish shartlarini qonunchilik bilan tartibga solish; 2) mehnat birjalari orqali ishsiz aholini ishga joylashtirish, kasbga tayyorlash va qayta tayyorlashda yordam ko‘rsatish; 3) yangi ish o'rinlarini yaratishni rag'batlantirish; 4) ishsizlarni ijtimoiy himoya qilish.
Asosiy tushunchalar va atamalar
Makroiqtisodiy beqarorlik- iqtisodiyotning holati, unda iqtisodiy taraqqiyot ishlab chiqarish dinamikasi, narxlar darajasi, aholi bandligi, foyda darajasi va jamiyat ijtimoiy-iqtisodiy tuzilishining boshqa ko'rsatkichlarining o'zgarishini boshdan kechiradi.
Iqtisodiy tsikl- iqtisodiy faoliyatning davriy tebranishlari, iqtisodiyotdagi tanazzul va yuksalishlarning almashinishi; bir xil belgilarga ega bo'lgan fazalar orasidagi vaqt davri.
Inflyatsiya - bozor iqtisodiyoti sharoitida barcha tovar va xizmatlar narxlarining uzoq muddatga oshishida namoyon bo‘ladigan va aholi turmush darajasining pasayishiga va milliy valyutaning qadrsizlanishiga olib keladigan mamlakatda pul muomalasi kanallarining to‘lib toshib ketishi.
Kutilayotgan inflyatsiya- prognozi ma'lum va nisbatan aniq bo'lgan inflyatsiya.
Kutilmagan inflyatsiya- kutilmaganda yuzaga keladigan, aholi turmush darajasini va ishlab chiqarish samaradorligini pasaytiradigan inflyatsiya.
Bostirilgan inflyatsiya- narxlarni ma'muriy tartibga solish orqali hukumat tomonidan ushlab turiladigan inflyatsiya. Natijada ochiq bozorlarda tovar taqchilligi, ularning narxi oshib borayotgan “qora” bozorlarga to‘lib-toshib ketishi.
Talab inflyatsiyasi- yalpi talabning yalpi taklifdan oshib ketishida namoyon bo'ladigan inflyatsiya, bu esa narxlarning umumiy darajasining oshishiga olib keladi.
Xarajatlar inflyatsiyasi- iqtisodiy resurslarga narxlarning o'sishida namoyon bo'ladigan inflyatsiya, buning natijasida mahsulot va xizmatlar ishlab chiqarish xarajatlari va ular bilan birga mahsulot narxlari oshadi.
Narx darajasi Vaqtning ma'lum bir daqiqasida tayyor mahsulot va xizmatlar uchun to'langan o'rtacha og'irlikdagi narx.
Stagflyatsiya- iqtisodiyotning holati, unda bir vaqtning o'zida ishlab chiqarishning pasayishi, narxlarning ko'tarilishi va ishsizlik.
Ishchi kuchi(mamlakatning iqtisodiy faol aholisi) - mehnatga layoqatli yoshdagi (16 yoshdan qabul qilingan pensiya yoshigacha) umumiy soni: band bo'lganlar va ishsizlar.
Ishsizlik- faol mehnatga layoqatli aholining bir qismi ish joyiga ega bo'lmagan va uni izlayotgan ijtimoiy-iqtisodiy vaziyat.
Ishsizlik darajasi- ishsizlar sonining ishchi kuchi soniga nisbati, foizda ifodalangan.
Friksion ishsizlik- ish joyini o'zgartirmoqchi bo'lgan yoki uni birinchi marta qidira boshlagan odamlar tomonidan ish qidirish yoki kutish bilan bog'liq ishsizlik.
Strukturaviy ishsizlik- ishchi kuchining kasbiy tayyorgarligining etarli emasligi natijasida yuzaga kelgan ishsizlik.
Tsikllik ishsizlik- iqtisodiyotda davriy takrorlanadigan tanazzullar davrida ishlab chiqarishning qisqarishi natijasida yuzaga kelgan ishsizlik.
Mavsumiy ishsizlik-mavsumga qarab ayrim tarmoqlar ishlab chiqarish hajmining tebranishi natijasida yuzaga kelgan ishsizlik.
Tabiiy ishsizlik darajasi- 1) ishchi kuchining to'liq bandligi bilan ishsizlik darajasi; 2) haqiqiy va tarkibiy ishsizlik darajalarining yig'indisi; 3) iqtisodiyotning normal barqaror holatidagi ishsizlik darajasi
XULOSA
Xulosa qilib aytsak mehnat bozorida ish kuchiga muvozanatli narx shakllanadi. Bu narx ish haqi yoki ish haqi stavkasi deb ataladi. Mehnat birligining bozor narxi ish haqi miqdori (stavkasi) boʻlib, lavozim okladi tarzida yoki shartnomaga muvofiq belgilab qoʻyiladi, lekin mamlakatda qonun bilan belgilangan eng kam ish haqi darajasidan oz boʻlishi mumkin emas. Shuningdek, ish haqi miqdori muayyan vaqt birligi (soat, kun, hafta, oy) ichida bajariladigan va muayyan kasb-malaka xususiyatlariga ega boʻlgan mehnatga toʻlanadigan haq darajasini belgilaydi. Ish haqining asosiy vazifasi ishlab chiqarishning bevosita qatnashchisi boʻlgan xodim hamda uning oila aʼzolarining hayot va mehnat faoliyati sharoitlarini taʼminlashidan iborat. Qiymatning mehnat nazariyasi ish kuchini alohida, oʻziga xos tovar deb hisoblaydi. Shu sababli, bu nazariya ish haqini tovar boʻlgan ish kuchi qiymatining oʻzgargan shakli, yaʼni uning puldagi ifodasi deb hisoblaydi va uni ish kuchini takror ishlab chiqarishi uchun zarur boʻlgan tirikchilik vositalari qiymati tarzida taʼriflaydi. Ish haqiga ish kuchi qiymatining puldagi ifodasi sifatida qarash aniq mehnat bozorida ish haqi darajasiga talab va taklif omillarining taʼsirini hisobga olmaydi. Iqtisodiy rivojlangan mamlakatlar mehnat bozorida real ish haqining oʻrtacha darajasi yashash uchun zarur tirikchilik vositalari minimumiga qaraganda ancha yuqori darajada turadi. Iqtisodiyot nuqtai nazaridan, mehnat munosabatlari sharoitida ijtimoiy, psixologik va ma’naviy omillarning muhim ahamiyatini hisobga olgan holda ish haqining mohiyati va shakllarini bilishi zarur bo'ladi.
Ish haqining asosiy vazifasi ishchi-xizmatchilarning hayot va mehnat sharoitini yaxshilash, boshqacha qilib aytganda, mehnat me'yori bilan iste'mol me'yori o'rtasidagi bog'liqlikni ta'minlashdan iboratdir.
Ish haqini o’sishi ish kuchiga bo’lgan talabni kamaytiradi. Ish kuchiga bo’lgan talab iqtisodiy rivojlanishning siklik bosqichlariga, fan va texnika taraqqiyotida foydalanish darajasiga va iqtisodiy mintaqalarda mehnat bozorlarini xususiyatlariga bog’liq.Ish kuchini mehnat bozorida taklif qilishga quyidagi omillar ta’sir etadi:
- iqtisodiy mintaqalarning demografik jarayonlari, ishlab chiqarishda qatnasha oladigan mehnat qilish qobiliyatiga ega bo’lganlar;
- ayollarning tadbirkorlik faoliyatlarida ularning faolligini o’sib borishi;
- aholining malakaviy va kaspiy maxorat darajalarini oshib borishi;
- aholining migrasiya jarayonlari darajasi;
- ish haqlarining o’sib borishi va mehnat sharoitlari darajalariga xam bog’liq.
Mehnat bozorida ish haqini belgilovchi va uni muvozanatda ushlab turuvchi kuch sifatida davlat tomonidan belgilab qo’yilgan eng kam ish haqi hisoblanadi.