Mehnat psixologiyasi va ekspirtizasi

MEHNAT PSIXOLOGIYASI VA EKSPIRTIZASI

Reja:

1. Mehnat psixologiyasi fanining predmeti.
2. Mehnat psixologiyasi tarixi
3. Mehnat psixologiyasining boshka fanlar bilan alokadorligi
4. Mehnat psixologiyasi fanining sohalari

Mehnat psixologiyasini urganishda birinchi bulib inson ya’ni uning mehnat faoliyati yetadi. Insonning mehnat faoliyatini urganishda yana boshka fanlar xam ishtirok etadi. Bular sotsial va biologik fanlardir: mehnat protsessida fiziologiya mehnat gigiyenasi, ekonomika, mehnat xukuki, mehnat muxofazasi, etika, sotsiologiya,mehnat tarbiyasining nazariyasi, inson mehnat faoliyatining paydo bulishida va rivojlanishida arxeologiya va madaniyat tarixi fanlari asosiy rol uynaydi. Bu tugrida B.G.Ananyev shunday fikr bildirgan edi: "Gapimiz xayet va amaliyet xakida borar ekan, biz albatta mehnat faoliyatining butun borligicha urganish uchun fakat sotsial,psixologik , fiziologik fanlarning uzigina kifoya emas".

Mehnat psixologiyasi I.M.Sechinov nomi bilan uzviy boglikdir.Tabiat psixologik protsesslari bilan kizikuvchi I.M.Sechenov,ularni urganishda asosan mehnat faoliyatida ularning roliga karatdi va birinchi bulib, ularni urganishda ya’ni tabiatida regulyatsiya xarakterli ekanligini kursatib berdi. I.M.Sechenov yangi tushunchani oldinga surdi, u yaxshi xordik chikarmok mehnat faoliyatining saklanib kolishi va uning usishiga katta omil ekanligini kursatib berdi. Mehnat faoliyatining keyingi etapi uning chet elda paydo bu-
lishi,usishi bilan keyinchalik esa bizning mamlakatimizda psixotexnika degan nom (ostida) olishi bilan boglikdir. Psixodiagnostika 20 asrning 1 chi yillarda paydo buldi. Uning usishida psixologiya va fiziologiyadagi faktlar, ya’ni ilmiy faktlarga , anikrok kilib aytganda ishlab chikarishning xar xil soxalarida, meditsinada, pedagogikada yigilgan faktlarga asoslanadi. Mehnat faoliyatining keyingi etapi chet elda kapitalizmning eng yukori pagonasi ya’ni imperializm boskichiga utishi bilan xarakterlidir. Chunki bu jarayenda rakobatning kuchayishi natijasida kapitalistlar ishchilar mehnat faoliyatining usishi, foyda mikdorining kupayishi uchun bor kuchlarini ya’ni imkoni yatlarini ishga soldilar. Psixotexnikaning eng axamiyatli joyi shundaki, u kasb urganish va mutaxassis tanlashdir. Bu bulimlarni urganishda ajoyib psixologik Gugo Myunsterbergning ishlarini aytib utish joizdir. U mutaxassis tanlashda ya’ni telefonchi, vagon yetaklovchi, dengiz shturmanlari mutaxassisligi uchun maxsus testlar ishlab chikdi. Uning bir ishi xammaning kizikishini uygotadi. U tramvaychilar uchun ya’ni ularni tanlash uchun xarakat tezligini baxolash ikkinchi tomomndan esa extiyetkorlik ekanligini ta’kidladi. Usha paytda ilmiy laboratoriyalar bilan cheklanib kolmay, balki amaliyet bilan boglanish shu davrning ijobiy tomonlaridan biri edi.Bu tugrida xar xil maxsus jurnallarning nashr kilinishi, xar xil psixotexnik kongresslarning tashkil etilishi buning anik va yakkol misoli edi. Bizning mamlakatimizda psixotexnika laboratoriyalari 20-yillarda rivojlandi.Chunki bu davrga kelib psixotexnika xakidagi bilimlar ancha oshdi. Moskvada, Sankt-Peterburgga , Kozonda, Xarkovda 1-chi laboratoriyalar paydo buldi. 1927 yilli Butun Rossiya psixotexniklar jamoasi tuzildi va "Mehnat psixofizikasi va psixotexnika" jurnali nashr etildi. Bora-bora yillar utgan sari psixotexnika rivojlanib, bu borada bilimlarimiz ancha oshdi.
Ukuv maksadi-Mehnat psixologiyasining asosiy predmetlarivazifalarini, uning soxalar sistemasini tushunish va malakali ishchilar tayerlash yuzasidan olib boriladigan pedagogik faoliyatda uzixtisosi buyicha ularni xal kilishda bevosita ishtirok etish.Mehnat psixologiyasining predmeti. Mehnat psixologiyasi psixologiya fanning bir soxasi bulib,turli mehnat faoliyatlaridan uziga xosligini ijtimoiy tarixiy vakonkret ishlab chikarish sharoiti, mehnat kuroli, mehnat ta’limi metodlari xam psixologiyaning mehnatkash shaxs psixologik sifatigakura urganadi.Mehnat faoliyati - psixologik moxiyati mehnatkash shaxsi xususiyatlari ( uning kasbiy kobiliyati sifatida) xamda uning ishlabchikarish muxiti bilan uzaro xamkorligi mehnat psixologiyasiningpredmetini tashkil kiladi. Mehnat faoliyatining psixologik moxiyati mehnatkashga uning kasbi takozo kiladigan psixik xususiyatlarga , xolat va protsesslarga kuyiladigan talablardan iborat buladi.Ishlab chikarish faoliyatining, xar xil turlari (kasb va ixtisoslar) uni muvaffakiyatli amalga oshirish uchun ishchi shaxsning turli tuman xususiyatlarini: uning maksadga yunaltirilganligi, tajribani, xarakterni, kobiliyatni, psixik xolatlarni, dikkat e’tiborni, tasavvurni, xotirani fikrlashni, emmotsionalikni va psixomotorikani talab kiladi- bu mazkur faoliyatga kobiliyatni belgilaydi. Mehnatkashning psixik xususiyatlari psixik protsesslariningxolati va xususiyati turlicha, ularning ishlab chikarish faoliyatiesa, muayyan sifatlarni talab kiladi. Ishlab chikarishda mehnatkashlarga kuyadigan talabi va mehnatkashning bu talablarini bajaraolish imkoniyatlari urtasida karam-karshilik paydo buladi.Bu uzlashtirilayetgan mehnat turiga layekatli yoki professional ta’limjarayenida xam psixologik amaliy faoliyat davomida talab kilinadigan shaxsiy sifatlar rivojlanishi mumkin texnologiyasi va texnikvositalarni insonning umumiy psixik xususiyatiga moslashtirish zarurati ana shundan kelib chikadi. Ishlab chikarishda mehnatkashgakuyadigan talabi bilan mehnat kashning talabni kondiradish imkoniurtasidagiziddiyatni yukolgan mehnat psixologiyasining birinchiasosiy problemasidirki, uni xal kilish u stida psixolog mutaxassislargina emas balki, injenerlar, texniklar, novotor ishchilarva xunar texnika ta’limi pedagoglari xam ishlamokdalar. Bu problemani xal kilish talablardan texnika vositalariga va ishlab chikarish texnologiyasiga boglikligi tufayli murakkablashib boradi.Texnika vositalari va ishlab chikarish texnologiyasi uzgarib turadi, ular ayni paytda ishchilar psixikasiga bulgan talabni xam uzgartiradi. Uz navbatida psixika xam ma’lumotlar,tajribalar oshi-shiga, shaxs munosabatlaridan uzgarishiga karab uzgarib turadi.Ishchilar uzaro xamkorlik kiladigan ishlab chikarish muxiti bu
eng avval ular bilan birgalikda bitta ishlab chikarishi zvenosida brigadada xamda umuman ishlab chikarish kollektivida ishlaydigan kishilardir. Kollektiv uzining xar bir a’zosiga muayyan talablar kuyadi. Kollektiv va shaxsning uzaro xamkorligidan mehnat psixologiyasining 2 chi muxim problemasi-ishlab chikarish protsessida shaxslararo kulay munosabat xamda kooxonada kulay sotsial psixologik muxit yaratish problemasi vujudga keladi.
Tashki muxit- bu ishchi doimo uzaro xamkorlik kiladigan mehnatning moddiy va estetik sharoiti xamda ishlab chikarishning texnik vositalaridir. Ishning temperatura sharoiti yeritishi va predmetlarning ishchilar kayfiyatiga va kayfiyatining borishiga ta’sir kursatib uning ishga yarokliliga va unumdorligiga ijobiy yoki salbiy ta’sir kiladi. Ishchi boshkariladigan texnika vositalar uzining murakkabliligi mehnat talabligi, xarakatchanligi tuzuk yoki buzukligi boshkarilishga kulay yoki nokulayligi va xatto tashki kurinishi bilan xam uning psixikasiga ta’sir etadi. Birok uzaro xamkorlmk ta’sir texnik vositalarni ishchi kanday xolatning tushishi va kanday boshkarishga xam boglik. Tashki muxit ichining yukori darajada ishchanligini ta’minlaydigan darajada kutarish mehnat psixologiyasining 3 chi eng asosiy problemasidir. Mehnatkashning ishchanligi. Ishning xarakterligi ish sur’ati maromi mehnat va xordikdan almashinib turishi texnologik jarayen birga ishlayetgan kollektiv a’zolarining uzaro xamkorligi ta’minlanadigan jismoniy akliy asabga xam boglik. Bularning xammasi ishlab chikarish mehnatini tashkil kilish sistemasi tomondan ta’sinlaydi. Mexantkashlarning yukori darajadagi ish kobiliyatini ta’minlash va ularning mehnat unumdorligini oshirish maksadida mehnat jarayenlarini psixologik asoslash- mehnat psixologiyasining eng muximproblemalardan biridir. Mehnat psixologiyasi uz problemalarni xal kilishda sifatni oshirish va mehnat faoliyatini yengillashtirish uchun xamda mehnatkashlarga kasbiy ta’lim berish va ularni muvoffakiyatli tarbiyalash ular tomonidan kasb tanlash va uni uzlashtirishni yaxshi ta’minlash uchun umumiy psixologiyani konuniyatlaridan foydalanadi:- shu bilan birga mehnat psixologiyasi uzt spetsifik konuniyatini kashf etkdi. Psixologik xodisalarni urganish ulardan mehnatda va ishchi shaxsini shakllantirishning foydalanish prinsiplarini ishlab chikardi bu bi-
lan umumiy psixologiya fanni boyitadi. Mehnat psixologiyasi mustakil soxa sanaladigan sotsial psixologiya bilan xam uzviy boglangandir. Mehnat psixologiyasi uz tarakkiyeti davomida mehnat xakida kupgina psixologik bilimlarni tupladi va muayyan sistemaga keltirdi. Mexant jarayenida ulardan okilona mehnatkashlar ish layekati va mehnatni unumdorligini oshirishda katta samara beradi. Shuning uchun xozirgi sharoitda mehnat psixologiyasi tugrisidagi bilimlarni tuplovchi va sistemalovchi fannigina emas va ishlab chikarish kuchlaridan biri bulib xam koldi.
Mehnat psixologiyasi oldida turgan muammolar,u xal kiladigan umumiy va xususiy masalalar xamda tuplangan ilmiy material bir kancha soxalarda sistemalashtirilgan. Bundan tashkari, kelajakda mehnat psixologiyasi xal kiladigan barcha aloxida masalalarni juda jamlash uchun bu sistemani yetarli va zarur deb xisoblashga barcha asoslar mavjud.
1)Mehnat psixologiyasining metodologiyasi.
2)Pedagog professiografiyasi.
3)Mehnat psixologiyasi tarixi.
Utmishda mehnat psixologiyasi urnida chet eldan tankidiy urganilmay olingan psiotexnika kullanib va uning ustiga,u mustakil fan urniga da’vo kilganda kupgina kimmatlifikrlar bilan birga kuplab xatolar xam buladiki,bu xatolar tendensiya tusini oladi.
1)Kasbga yunaltirish:a)kasbiy ta’lim,tarbiya va tagribot
b)kasb buyicha konsultatsiya
v)kasbga moslashish.
2)Pedagogik asosda kasbiy layekatli kishilarni tanlash.
3)Pedagogik asosda jamlash.
4)Baxtsiz xodisalar va brakda shaxsiy mehnat rolini urganish (retraspektiv mehnat ekspertizasi)
V Kasbiy ta’limni pedagogik ratsional zizotsiyalash.
1) Mehnat tarbiyasi psixologiyasi.
2) Mehnat ta’limi psixologiyasi.
3) Mashk va trenajer psixologiyasi.
4) Xar xil mehnat turlariga pedagogik tayergarlik va safarbarlik.
B: Mehnatni shaxs talablariga moslashtirish formalari sistemasi:
Mehnatni tashkil kilish psixologiyasi
1. Ish joyini va funksiyalararo ishlab chikarish alokasini ratsionalizatsiyalash.
2. Mehnat va dam olish rejimi.
3. Charchash - oldini olish.
4. Bir xillikka karshi kurash.
5. Shaxslararo munosabat va sotsial psixologik muxitni boshkarish.
Injenerlik psixologiyasi (texnikani psixologik jixatdan in-
soniylashtirish)
1. Mehnat kurollari va texnikani shaxsga moslashtirish.
2. Texnika estetikasining psixologik problemalari (texnika va ishlab chikarish muxitni uzlashtirish psixologiyasi)
Adabiyotlar ro’yxati:


1..Karimov I.A “Yuksak ma’naviyat engilmas kuch.” Toshkent ,2008 yil.
2..Karimov I.A XXI asr bo’sag’asida. Toshkent 1997 yil.
3..Karimov I.A. Barkamol avlod orzusi. Toshkent 1999 yil.
4. Karimov I.A. Barkamol avlod O’zbekiston kelajagining poydevori.Toshkent
5.Rubnshteyn S.L «Osnovi obshaya psixologiya» 1998 god.