Mehnat muhofazasi va ekologiya kafedrasi

16-seminar Ishi
.
Mehnat va dam olishning 
ergonomik asoslari 

---

92 
-kuchsizlikni sezadi, harakatlarida ishonchsizlik bo‘ladi; 
-e‘tiborning buzilishi–e‘tiborni qaratish turli ob‘ektlarga o‘zgartirish, fikrni
jamlash murakkablashadi; 
sensor buzilishlar-kurish, eshitish, sezgi susayadi; 
-motor sferasida buzilishlar-harakatlar sustroq, tartibsizrok bo‘ladi, aniqlik,
koordinatsiya buziladi; 
-ishchi organlarda behuzurlik, og‘riqlar-oyok, qo‘l, bo‘yin, ko‘z, belda og‘riqlar,
va shishlar paydo bo‘ladi; 
-irodasizlik paydo bo‘lishi (qat‘iyatsizlik, besabrlik, o‘z -o‘zini nazorat); 
-uyqusirash. 
Ishlab chiqarish charchoqlarning ob‘ektiv ko‘rsatuv chi quyidagi omillarlar:
ish unumdorligi pasayadi, brak ortadi, jarohat olish holati ko‘payadi, harakat
koordinatsiyasi buziladi, aqliy psixologik sustkashlik kuzatiladi va reaksiya
pasayadi.
O‘ta charchoq holat quyidagi sabablarga ko‘ra yuzaga chiqadi: 
-intensiv zo‘riqib faoliyat ko‘rsatish; 
-mehnatning mazmunsizligi; 
-ma‘lumotlar oqishi ortib ketishi, ishlov berish va qayd qilish qiyinlashishi; 
-ish joyi va rejimlarining ergonomik ko‘rsatkichlarini talablarga mos kelmasligi; 
-operatorning malakasi yetarli emasligi; 
-operatorning organizmi kuchsizlanishi. 
Operatorning yuqori ishchanligi yaxshi sog‘ligini saqlash uchun dam olish
va mehnat rejimlarini to‘g‘ri tashkil qilish, optimal psixologik muhit yaaratishi
zarur. Ish rejimi kun, hafta, yil bo‘yicha ishlab chiqilishi va unga rioya
qilinishi
zarur. Reglamentlangan dam olish (tushlik qilish, uxlash) soatlari, ta‘til vaqti
bo‘lishi zarur. Тushlik odatda smena o‘rtasida bo‘lishi ko‘zda tutiladi. Agar ish
jarayoni uzluksiz bo‘lib uzilishlar mumkin bo‘lmasa, o perator dam olish uchun
almashtirilib turiladi. 
Haftada bir yoki ikki kun dam olish inson ishchanligi va salomatligiga
yaxshi ta‘sir ko‘rsatadi. Yillik mehnat va dam olish rejimi mehnat kodekslari
(qonunlarida) reglamentlangan.
Dam olish samarasi uni tashkil etishi uslublari va xarakteriga qarab turlicha
bo‘ladi. Dam olish aktiv yoki passiv bo‘lishi mumkin. Aktiv dam olishda mehnat
faoliyati xarakteri o‘zgartiriladi yoki ish bilan dam olish birgalikda olib boriladi.
Bunday dam olish uslubi aqliy faoliyat egalariga va asabiy zo‘riqishlar mavjud
mehnatda qo‘llaniladi. Inson-texnika-muhit sistemasidagi operatorlar shunday
xodimlar sirasiga kiritiladi. 
Aktiv dam olish turlari: 
1. Kirish gimnastikasi-ish vaqti oldidan 5-7 min. 
2. Jismoniy tarbiyali pauzalar. Bir xil pozada ish bajaruvchi operatorlar uchun
zarur 5-10 minutdan, smena davomida 2-3 marta. 
3. Jismoniy tarbiya taktikasi. Biror-bir organdagi toliqishni olish uchun. 
Passiv dam olish. Organizm butunlay yuklanishdan olinib tin oladi. Faqat
dam oladi. Bu xildagi dam olish og‘ir jismoniy mehnat bilan mashg‘ul bo‘lgan

---

93 
odamlar uchun zarur bo‘ladi. Dam olishda musiqa, sport yoki boshqa shunga
o‘xshash mashg‘ulotlar qo‘l keladi. 
Хodim o‘zini doimo yaxshi his qilishi, yuqkori unumdorlik bilan ishlab
turishi uchun u optimal ish va dam olish rejimini saqlashi kerak. Inson har doim
ham o‘iga dam olish yoki ishlash vaqtini belgilab bera olmaydi (ham psixologik,
ham fiziologik tomondan). Ish rejimini buzilishi odam organizmi uchun ham ishlab
chikarish jarayonlari uchun ham noqulayliklar tug‘diradi. Mehnat xarakteriga,
avtomatlashtirish darajasiga qarab ish va dam olish rejimlari koorektirovka qilib
boriladi. 
Mehnat turiga qarab ish vaqtining davomligiga quyidagi chegaralanishlar
quyiladi: 
1. Harakat zo‘riqishlari bo‘lmagan, oddiy jarayonlarda faoliyat ko‘rsatuvchi
xodimlar uchun ish vaqti 8 soatgacha qilib belgilanadi. 
2. Doimiy og‘ir kuch talab qiluvchi mehnat uchun t<6soat. 
3. Mas‘uliyati yuqori, turli ma‘lumotlar asosida qaror qabul qiluvchi
xodimlar uchun t<4soat. 
4. O‘ta mas‘uliyatli, monoton, yuqori aniqlik talab qiladigan, tezkor reaksiya
talab qiluvchi mehnat turida t<2soat bo‘lishi zarur. 
Mehnat va dam olish rejimlarini ishlab chiqkishda quyidagilarni hisobga
olish zarur: 
-inson-texnika-muhit sistemasidagi barcha operatorlar uchun mehnat bilan
dam olishni samarali ketma-ketligi taminlanishi zarur;
-operatorlarni psixofiziologik xususiyatlarini hisobga olish zarur(erkak, ayol,
o‘spirin); 
-mehnat va dam olish vaqtini hamda dam olishda bajariladigan jarayonlar
mazmunini belgilash va unumli tashkil kilish. 
21-dvalida ishchanlik dinamikasi va darajasining faktorlaridan kelib chiqib
dam olish muddatlari keltirilgan. 
Bir xil holatda bo‘lish, bir xil harakatlar bajarish operatorni tez toliqishiga
olib keladi. 
Harakatli va sensor bir xillik bo‘ladi. Harakatli monotonlik operator
harakatlarining bir xilligida buladi 

---

94 
Sensor bir xillik bir signallar bo‘lishi bilan xarakterlanadi. 
Bir xillilik mehnat qilishda zerikish, uyquchilik, beparvolikni va
befarqlilikri keltirib chiqaradi.
Ishda bir xillikni yo‘qotish uchun quydagilar qo‘llaniladi: 
-mehnat bilan dam olishni to‘g‘ri almashtirib turish; 
-ishda harakatlar xilma-xilligini, mehnatni mazmunini kengaytirish, xodimni
mehnatga jalb qilish; 
-ishchi harakatlarini avtomatizm darajasiga yetkazish; 
-dinamik yoritishdan foydalanish; 
-ish joyni estetik jihatdan ko‘tarish; 
-funksional ohanglarni qo‘llash. 
Ishlab chiqarish charchog‘i yana qattiq ishlashdan yuzaga keladi: 

---

95 
-masalani yechishda vaqt ziqligi; -sensor o‘ta yuklanish va ishsizlik;-atrof muhit 
faktorlarining tez o‘zgarishi; operatorning malakasi yetarli emasligi. 
Mehnat faoliyatining yuqori intensivligi stresslarni yuzaga keltirib, xatoliklar
va operator harakatida nomutanosibliklar bo‘lishiga sabab bo‘ladi. 
Operatorning malakaviy tayyorgarligi 
Operator malakasi bo‘yicha tanlab olinadi. Тanlov quyidagi bosqichlarda
bajariladi: -malaka bo‘yicha tanlov; 
-malakaviy o‘qish; 
-ish faoliyati davomida malakasini oshirish. 
Malaka bo‘yicha tanlov-bu xodimni biror faoliyatiga asoslabtaknlovga
qatnashishiga ruxsat etish. Хodimni psixofiziolgik kursatkichlari bo‘yicha shaxs
xususiyatlariga ko‘ra, tegishli mutaxassislikka qo‘yilgan talablar bo‘yicha tanlash.
Bu yerda xodimning sog‘gligi, jismoniy rivojlanganligi, ma‘lumoti darajasi,
malakaviy o‘quvi, psixofiziologik ko‘rsatgichlari hisobga olinadi. U tibbiy
ko‘rikdan o‘tkaziladi, ish faoliyatiga jismoniy tayyorgarligining to‘g‘ri kelishi
tekshiriladi.
Psixofiziologik tanlovda quydagilar hisobga olinishi zarur: 
-shaxs sifatida shakllanganlik prinsipi; 
-yaroqlilik prinsipi. Bunda shaxs shu faoliyatga yaroqli, shartli yaroqli yoki
yaroqsiz bo‘lishi mumkin;
-tanlov dinamik xususiyatli bo‘lishi zarur. Хodim haqida ma‘lumotlarni
to‘xtovsiz doimiy ravishda to‘ldirib turilishi zarur; 
-faol tanlov bo‘lishi zarur. Тanlov prinsiplari takomillashib borishi. 
Operatorni malakasi bo‘yicha o‘qitish-bu inson-texnika-muhit sistemasida
faoliyat ko‘rsatish uchun zarur bilim, ko‘nikma, malaka berish, malakaviy
sinovlardan muvaffaqiyatli o‘tish. O‘qitishdan maqsad operatorni ishonchli
ishlashi uchun bilim va ko‘nikmalarni o‘zlashtirishi, xodimning psixofiziologik
sifatni oshirishdir.
Operatorni tayyorlash jarayonida quyidagi o‘kitish uslublari qo‘llaniladi: 
-materiallarni tushuntirish, aniqklashtirish; 
-ma‘ruzalar, suhbat, seminarlar, mustaqil ish; 
-materiallar ustida ishlash o‘zlashtirish mashg‘ulotlari, trenajyorlar, mustaqil
ish; 
-o‘kitish sifatini nazorat qilish, imtihonlar, testlar, zachyotlar. 
O‘kitish jarayonlari quyidagi talablarga javob berishi kerak: 
-o‘qiyotganlarning ongliligi va faolliligi, o‘rganish faoliyatini va tanqidiy
fikrlashni rivojlantirish, intkraktiv uslublar, malaka;
-o‘kitishning ko‘rgazmaliligi-materiallardan, ko‘rgazmali qurollardan
foydalanish (sxemalar, plakatlar, maketlar, stendlar va h.k);
-o‘qitishning sistemali va ketma-ketligi (dars jadvalini ratsional va ravonligi,
mantiqiy ketma-ketligi, bilimlarni ob‘ektiv nazorati);
-yetib borishliligi (dastur operator imkoniyati darajasida bo‘lishi zarur); 
-har bir o‘quvchiga individual yondoshish. Har bir operatorning tajribasi,
jismoniy va aqliy rivoji, psixofiziologik ko‘rsatgichlarini hisobga olish; 
-o‘zlashtirilgan materiallarni mustahkamlash (qayta-qayta takrorlash). 

---

96