Mehnat ishlab chiqarish tadbirkorlik qobiliyati kapital halim hamroyev tadbirkorlik asoslari

8. 3. TADBIRKORLIK SHAKLLARI VA ULARNING TASNIFI
Tadbirkorlik shakllarini tasniflash va tahlil qilishda qo‘yilgan 
maqsadga muvofiq turlicha yondashish mumkin. Amaliyotda tad­
birkorlikning tashkiliy-huquqiy shakllari keng tarqalgan va ko‘proq 
qoMlaniladi. Shuning uchun ham buyerda tadbirkorlikning tashkily- 
huquqiy shakllari tahlil predmeti sifatida olindi.
Tadbirkorlikning tashkiliy shakli deganda tadbirkorlik (tadbirkorlik 
faoliyati) ning tarkibiy qismlari va elementlari, ular o‘rtasidagi aloqalar 
va munosabatlarning barqaror bir holati, ya’ni tadbirkorlikning tash­
kiliy tuzilmasi tushiniladi. Tadbirkorlikning huquqiy shakli deganda 
esa tadbirkorlik (tadbirkorlik faoliyati) ning yuridik ko‘rinishi bo‘lib, 
yuridik belgilarining o‘ziga xos muayyan bir tartibda ifodalanish usuli, 
ya’ni tadbirkorlikning yuridik tuzilmasi tushiniladi. Tadbirkorlikning 
tashkiliy va huquqiy shakllari o ‘zaro uzviy bog‘liq bo‘lib, ular bir-birini 
taqozo etadi, to ‘ldiradi va amaliyotda birgalikda qo‘llaniladi. Demak, 
ular birgalikda yaxlit bir tizimni aks ettiradilar.
Tadbirkorlikning tashkiliy-huquqiy shakllarini tabaqalash va tasni­
flash, bir tomondan, ularni birlashtiradigan umumiy, ikkinchi tomondan 
esa, ularni bir-biridan ajratib turadigan muhim tashkiliy va yuridik bel­
gilari (xususiyatlari)ga asoslanishi lozim. Umumiylik darajada tadbir­
korlikning quyidagi to‘rt umumiy tashkiliy-huquqiy shakllarini ajratish 
mumkin:
1) yakka tartibdagi tadbirkorlik;
2) xususiy tadbirkorlik;
3) jam oa tadbirklorligi;
4) qo‘ shma tadbirkorlik.
142

---

Yakka tartibdagi tadbirkorlikni tadbirkorlikning boshqa shakllari- 
dan ajratib turadigan muhim belgilari uning yuridik shaxs maqomiga 
ega bo‘lmasligi, tadbirkorning shaxsiy mehnatiga asoslanishi, oddiy 
tashkiliy tuzilishi va boshqaruvi hisoblanadi.
Xususiy tadbirkorlikning o‘ziga xos muhim belgilari uning mulkdori 
ham, tashkil etuvchisi ham, boshqaruvchisi ham yagona jismoniy shaxs 
bo‘lishi, yuridik shaxs maqomiga ega bo‘lib, yuridik shaxs ko‘rinishida 
tashkil etilishi, yollanma mehnatdan foydalanishidir. Jamoa tadbirkor- 
ligida mulkdorlar va ishtirokchilar ko‘proq bo‘lib, ular jismoniy shaxs 
ham, yuridik shaxs ham bo‘lishi hamda unda davlat ham ishtirok etishi 
mumkin, yollanma mehnat jalb qilinadi. Qo'shm a tadbirkorlik bir ne­
cha davlat fuqarolari va (yoki) yuridik shaxslari (kompaniyalari, fir­
malari) tomonidan kiritiladigan qo‘shma mulk, foydani taqsimlash va 
boshqaruvda qatnashish bo‘yicha kelishuvga asoslanadi, unda davlat 
ham ishtirok etishi mumkin, yollanma mehnat jalb qilinadi.
Tadbirkorlikning tashkiliy-huquqiy shakllarining quyi darajalarda- 
gi ko‘rinishlari uning mos ravishda xususiy, ayrim, alohida shakllari 
bo‘lib hisoblanadi. Tadbirkorlikning tashkiliy-huquqiy shakllarining 
iyerarxik va tashkiliy yaxlit tizimi 8.2-chizmada aks ettirilgan, batafsil 
tavsifi esa keyingi mavzuda berilgan.