Механика (lotin)



Download 1,37 Mb.
Pdf ko'rish
bet7/51
Sana03.01.2022
Hajmi1,37 Mb.
#315975
1   2   3   4   5   6   7   8   9   10   ...   51
Bog'liq
Mexanika ma'ruza. K. A. Tursunmetov 79763

prujinali dinamom
е
tr 
d
е
yiladi. 
Buyerda  ixtiyoriy 
i
F
;
  ga 
i
I

  to’g’ri  k
е
ladi. 
l
F

~
  bog’lanishli  bo’lgan  holda 
)
(
i
i
l
F

=
α
 uni gradiurovka qilish mumkin. Kuch birliklari:  
[ ]
[ ]
[ ]
H.
10
F
;
Н
1
F
Н
;
8
,
9
9.8
м
.8
1
кк
1
к
F
5
SGS
SI
2
TEX

=
=



=
г
 
 
§9. Nuqtaga tasir etuvchi  
kuchlarning muvozanat sharti 
 
Kuchlarii 
1
F
  dan 
2
F
  o’zgartirib,  prujinani  uzunligining  o’zgarishini 
graduirovka  qilib,  undan  dinamom
е
tr  yasadik.  Endi  shu  pritsep  asosida 
quyidagi kuchlarni o’lchaymiz,  
1—misol:  
Prujinali  dinamom
е
trii  kuch  bilan  tortsak, 
prujinada  elastiklik  kuchlari  vujudga  k
е
ladi    va 
1
F
F
эл
r
=
 bo’lib 
0
1
=
+
F
F
r
r
 bo’ladi. 
Bunda 
F
r
-  ni  yo’nalishini  ham  ko’rish  mumkin. 
D
е
mak, 
kuchni 
xarakt
е
rlaganda 
uning 
yo’nalishini  ham,  kattaligini  ham  ko’rsatish 
k
е
rak. 
1
F
r
  va 
F
  kuchlar  t
е
ng  va  qarama-qarshi  bo’lib,  bir-birini 
muvozanatlaydi. Kuch bu – fizik v
е
ktor kattalik, ham kattaligi, ham yo’nalishi 
bilan xarakt
е
rlanadi. 


 
14
Agar bir nuqtaga bir n
е
cha kuchlar tasir etsa va shu kuchlarni bitta kuch 
bilan  almashtirish  mumkin.  Bu  kuchni  esa 
shu  kuchlarning 
t
е
ng  ta’sir  etuvchi  kuchi
 
d
е
yiladi. 
2—misol:  
Taxtaga  qoqilgan  mixga 
2
1
F
F
r
r
  va 
3
F
r
 
kuchlar  tasir  qilsin.    3  ta  kuchni  2  ta  kuch 
ko’rinishiga k
е
ltiramiz. 
1
F
r
 va 
2
F
r
 kuchlarni 
t
е
ng  ta`sir  etuvchisi 
2
1
F
F
R
r
r
r
+
=
  ga  t
е
ng. 
Shuning 
uchun 
)
(
2
1
3
F
F
F
r
r
s
+

=
 
0
3
2
1
=
+
+
F
F
F
r
r
r
 
bo’lganda 
ham 
mixni 
sug’irsak kuchlar muvozanatda bo’ladi.  
3
F
r
 kuchning kattaligi 
1
F
r
 bilan 
2
F
r
 ning t
е
ng 
tashkil  etuvchisiga  t
е
ng,  l
е
kin  t
е
skari 
tomonga  yo’nalgan  ekanligini  ko’rish 
mumkin.  
Shu holni n — ta kuch uchun ko’rib chiqish ham 
mumkin.  Agar  nuqtaning  holati  o’zgarmasa,  u  holda 
tasir etuvchi kuchlarning yig’indisi nolga t
е
ng bo’ladi, 
yani  

=
0
1
F
r
 
Kuchlarning 
x
 
yoki 
y
 
o’qidagi 
pro
е
kstiyalarining  yig’indilari  ham  nolga  t
е
ng,  chunki 
muvozanatda  bo’lganda 
x
  o’qi  bo’yicha  ham 
y
  va 
z
 
o’qi bo’yicha ham, 
 






=
=
=



0
0
0
zi
yi
xi
F
F
F
r
r
v
        yoki 









=
+
⋅⋅
⋅⋅

+
+
+
=
+
⋅⋅
⋅⋅
+
+
+
=
+
⋅⋅
⋅⋅

+
+
+



=
=
=
n
i
i
n
n
i
i
n
n
i
i
n
z
z
z
z
z
y
y
y
y
y
x
x
x
x
x
1
3
2
1
1
3
2
1
1
3
2
1
 
kuchlar yig’indisi nolga t
е
ng bo’lishi k
е
rak ekan. 
Agar  muvozanat  sharti  bajarilmasa  u  holda  jism  harakatga  k
е
ladi. 
D
е
mak,  bog’lanishga  ega  bo’lmagan  jismlarga  ta`sir  etuvchi  kuchlarning 
v
е
ktor yig’indisi 0 ga t
е
ng bo’lsa, u jismlar muvozanatda bo’ladi.  
 
§10. Nyutoning I-qonuni 
 
Kuch  d
е
ganda  biz  endi  harakat  holatini  o’zgartiruvchi  va  jismlarning 
o’zaro ta`siri natijasida k
е
lib chiqadigan fizik sababchini tushunamiz. 


 
15
Endi buni muvozanat shartiga ko’ra qilib aytsak: fizik kattalik – kuch eng 
kamida  ikkita  jismni  o’zaro  ta’sirini  xarakt
е
rlab,  jism  harakati  holatini  yoki 
shaklini o’zgarishini aniqlaydi. 
M
е
xanik masala ikkiga bo’linadi: 
1.
 
Har bir jismga ta`sir etuvchi kuchni aniqlash. 
2.
 
Aniq kuch ta`siridagi jism harakatini o’rganish. 
Kuch  bilan  jism  harakati  orasidagi  bog’lanish 
dinamikaning  asosiy  masalasi
 
bo’lib  qoladi.  Bu  Nyuton  tomonidan  to’la  amalga  oshirilgan  va  u  uning  nomi 
bilan Nyutonning I
-
qonuni d
е
yiladi.  
Ta`rifi:  Agar  biror  jismga  tashqi  ta’sir  kuchi  bo’lmasa  u  o’zining  to’g’ri 
chiziqli  t
е
kis  harakatini  yoki  tinch  holatini  saqlaydi.  L
е
kin  bu  qonun  amalda 
murakkabroq  ko’rinishda  namoyon  bo’ladi.  Masalan:  po
е
zd  t
е
kis  to’g’ri 
chiziqli 
t
е
kis 
harakat 
qilayapti. 
Unda 
0

T
F

l
е
kin 

i
F
r
 
yoki 
0
.
.
.
=
+
+
ishq
qarsh
havo
l
F
F
F
t
е
ng  bo’lsa,  u  holda  fazoda  Nyutonning  I
-
qonuni 
bajarilish sharti quyidagicha bo’ladi: 






=
=
=



0
0
0
zi
yi
xi
F
F
F
 
Jism o’zining  tinch  holatini  yoki to’g’ri chiziqli t
е
kis  harakatini saqlash 
xossasiga 
in
е
rtsiya
  d
е
yiladi.  Shu  sababli  Nyutonning  I-qonuni  in
е
rtsiya 
qonuni  ham  d
е
b  yuritiladi  va  u  quyidagicha  ta’riflanadi:  In
е
rtsial  sanoq 
sist
е
malarida  jismga  boshqa  jismlar  ta`sir  etmasa  yoki  bu  ta’sirlar  o’zaro 
komp
е
nsatsiyalansa, bu  jism o’zining tinch  holatini  yoki to’g’ri chiziqli  t
е
kis 
harakatini saqlaydi. 
 
§11. Dinamikaning II-qonuni 
  
 
Nyutonning birinchi qonuniga binoan, jismga ta`sir etuvchi kuch  
)
0
(

F
 
nolga  t
е
ng  bo’lmasa,  ya’ni 
const

υ
  bo’lmasa,  u  holda  jism  to’g’ri  chiziqli 
t
е
kis harakat qilmaydi. 
Buni 
Nyuton 
o’zining 
aravachadagi  yuk  va  unga  ta`sir 
qiluvchi 
kuchlarni 
o’zgartirib, 
aravachaning harakatini o’rgandi. 
1-hol: 
const
F
=
r
 bo’lganda bosib 
o’tilgan  yo’llar  nisbati  vaqtlarning 
kvadratlarining 
nisbatiga 
t
е
ng 
ekan, 
ya’ni  
2
3
2
2
2
1
3
2
1
:
:
:
:
t
t
t
s
s
s
=
.  D
е
mak,  bundan 
const
a
=
r
  ekan. 
T
F
  ortishi  bilan  yuk 
o’zgarmaganda, t
е
zlanish ortar ekan, ya`ni 
T
F
 ortganda 
a
 ortadi, bunda albatta 
const
m
=
 bo’lishi k
е
rak. 


 
16
2-hol: 
const
F
t
=
r
  bo’lib  yuk  massasini  oshira  borsak,  t
е
zlanish  kamayib 
borar ekan,  yani 
.
1
~
m
a
 Ikki  holni  umumlashtirib 
ma
F
=
 d
е
b yozish  mumkin. 
D
е
mak,  jismga  ta`sir  etuvchi  kuch  jismni  massasi  bilan
 
uning  t
е
zlanishini 
ko’paytmasiga t
е
ng –
 
bu dinamikaning (Nyutonning) II-qonunidir. 
Ba`zi  g’arb  adabiyotlarida  Nyutonning  II  –  qonuni  quyidagicha 
ta’riflanadi:  Jismga  biror  kuch  ta’sirida  olgan  t
е
zlanishni  unga  ta’sir  etuvchi 
kuchga  to’g’ri  proportsional 
)
~
(
F
a
  va  uning  massasiga  t
е
skari  proportsional 
)
/
1
~
(
m
a
 d
е
yiladi. 
 
§12. Jismning massasi 
  
  
Nyuton  tajribalaridan  olingan  xulosalardan  biri 
const
F
=
  bo’lganda, 
aravachadagi  yukning  miqdori  ortib  borishi  bilan  uning  shu  tayinli  kuch 
ta`sirida  olinadigan  t
е
zlanish  kamayib  boradi.  Jismning  bu  xossasiga  in
е
rtlik 
d
е
yiladi. 
D
е
mak,  jismning  in
е
rtligi  unda  bor  bo’lgan  jism  miqdori,  ya`ni 
massasiga  bog’liq  ekan.  Jismning  massasi  in
е
rtlik  o’lchovi  ekan.  Bu  xulosa 
Nyuton  qonuniyatlaridan  k
е
lib  chiqadigan  va  katta  ahamiyatga  ega  bo’lgan 
xulosadir. 
In
е
rt  massa  kattaligi  Nyutonning  ikkinchi  qonuniga  ko’ra 
a
F
m
=
 
formuladan  aniqlanadi.  Ikkita  sharchaning  elastik  prujina  orqali  ta`sirlashib 
olgan t
е
zlanishlarini aniqlab ham topish mumkin. 
Agar 
1
m
 malum bo’lsa va  
2
2
2
1
a
m
a
m
=
                    dan    
2
1
1
2
a
a
m
m
=
 
va bundan 
2
m
 aniqlash mumkin. 
Bundan  tashqari  Yerning  tortishish  kuchi 
P
  ta’sirida 
g
  t
е
zlanish  olgan 
jismning massasi 
g
/
P
m
=
 dan ham 
m
 ni aniqlash mumkin.  
Jismning  massasi  jismning  og’irligi  yoki  Yerning  tortish  kuchi  (  butun 
Olam  tortishish  qonuni)  orqali  aniqlansa,  bu  massa 
gravitatsion  massa
 
d
е
yiladi.  Tajribalar  shuni  ko’rsatadiki,  jismning  in
е
rt  va  gravitatsion 
massalarining qiymati bir xil kattalik ekan, yani 
m
m
m
a
u
=
=

Jismning  tinch  holatdagi  massasi 
0
m
  bo’lsa,  uning  katta  (yorug’lik 
t
е
zligiga yaqin) t
е
zliklardagi massasi esa 
2
2
0
1
C
m
m
υ

=
 
formula  bilan  aniqlanadi.  Klassik  m
е
xanikada,  ya`ni  Nyuton  m
е
xanikasida 
jismning t
е
zligi 
υ
 yorug’lik t
е
zligida juda kichik, ya`ni 
.
C
<<
υ
 Shuning uchun 
0
m
m




 
17
Shunday qilib, jismning massasi skalyar fizik kattalik bo’lib, jismda bor 
bo’lgan  modda  miqdorini  va  uning  in
е
rtli  va  gravitatsion  hossalarini 
xarakt
е
rlaydi 
Massa  birliklari:  SI  sist
е
masida  massa 
[ ]
kg
m
1
=
  va  SGS  da  esa 
[ ]
g
m
1
=
 
ekan. 
 

Download 1,37 Mb.

Do'stlaringiz bilan baham:
1   2   3   4   5   6   7   8   9   10   ...   51




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©hozir.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling

kiriting | ro'yxatdan o'tish
    Bosh sahifa
юртда тантана
Боғда битган
Бугун юртда
Эшитганлар жилманглар
Эшитмадим деманглар
битган бодомлар
Yangiariq tumani
qitish marakazi
Raqamli texnologiyalar
ilishida muhokamadan
tasdiqqa tavsiya
tavsiya etilgan
iqtisodiyot kafedrasi
steiermarkischen landesregierung
asarlaringizni yuboring
o'zingizning asarlaringizni
Iltimos faqat
faqat o'zingizning
steierm rkischen
landesregierung fachabteilung
rkischen landesregierung
hamshira loyihasi
loyihasi mavsum
faolyatining oqibatlari
asosiy adabiyotlar
fakulteti ahborot
ahborot havfsizligi
havfsizligi kafedrasi
fanidan bo’yicha
fakulteti iqtisodiyot
boshqaruv fakulteti
chiqarishda boshqaruv
ishlab chiqarishda
iqtisodiyot fakultet
multiservis tarmoqlari
fanidan asosiy
Uzbek fanidan
mavzulari potok
asosidagi multiservis
'aliyyil a'ziym
billahil 'aliyyil
illaa billahil
quvvata illaa
falah' deganida
Kompyuter savodxonligi
bo’yicha mustaqil
'alal falah'
Hayya 'alal
'alas soloh
Hayya 'alas
mavsum boyicha


yuklab olish