Mazu: Miya, ong va arql-idrok evolyutsiyasi

Ta`kidlash joizki, Homo urug`ining vujudga kelishi bilan miya yanada kattalasha boradi, xususan aql idrokli odam hisoblangan va bundan 2,5 dan 1,8 mlin yillar oldin mavjud bo`lgan Rudolfo odami 650-880 sm kub miyaga ega edi. Bundan 1,8 mln yil -300 ming yil muqaddam mavjud bo`lgan tik turuvchi odamlar- Homo erektusning miyasi hajmi 850-1000 sm kub bo`lgan. Ammo miya hajmining kengayib borishi ensilfalizatsiya jarayonini jiddiy ravishda kattalashishiga olib kelmagan. Arxiak homo sapienslarda, jumladan neandertallarda miya hajmi 1100 dan 1400 sm kubgacha bo`lib, zamonaviy odamlarnikidan kattaroqdir. Ensilfalizatsiya faktoridan foydalanib, miya hajmining tana o`lchamlariga nisbatan o`zgarishi obektiv ravishda farqlanadi. Mazkur faktorga muvofiiq, bu nisbat avstalopiteklarda 2,5, shimpanzelarda 2 , ilk Homolarda 3,1, ilk tik turub yuruvchi odamda 3,3 va zamonaviy odamda esa 5.8ni tashkil etadi.

Miyaning umumiy tuzulishiga nazar tashlaydigan bo`lsak, maymun va odamsimonlarning endokranlari o`rtasidagi differensiyasida farqlar namoyon bo`ladi. Har bir miya yarim shari to`rt qismdan, jumladan old, yuqori, kulrang va orqa qismlardan tashkil topgan bo`ladi. Odamsimonlarda yuqori, kulrang miya kattaroq bo`lsa, maymunsimonlarda esa bu qismlar kichikroq bo`ladi. Odamlarning old qismi esa ancha murakkab tuzilishga ega.

Antropologlar odamda miya homininlarning vujudga kelishi bilan rivojlana boshlagan deb hisoblaydilar. Kolumbiya universiteti olimi Ralf Xollouey Afar avstalopitekining endokran spektri ustida tadqiqodlar o`tkazgan. U asosan yarim sharlardagi egatchalar va orqa uzunchoq va yuqori miya orlig`dagi bo`lakchalarning joylashuvini tadqiq qiladi. Odamlarda miya egatchalari maymunlarnikiga qaraganda uzunroq bo`ladi. Xolloueyning fikricha barcha qazilma homininlarda miya egatchalari xar-xil bo`lsada odamniki kabi tartibda joylashgan. Albaydagi Nyu-York davlat universiteti olimi Janubiy Afrikadan topilgan qazi;ma odamlarning (hominin) endokranlarini o`rganganidan keyin yuqoridagi fikrga e`tiroz bildiradi. Bu ikki olim o`ndan ortiq maqolalar e`lon qilishi hamon munozara qilishayotgan bo`lsada biron bir to`xtamga kelishgani yo`q. Antropolog Falkni ikki olim Este Armstrong va Harry Jerisonlar bir-biridan mustaqil ravishda qo`llab quvatlashdi. Agar miyaning rivoji Homoning shakllanishi bilan boshlangan bo`lsa, bu paytda avstralopiteklar miyasi maymunsimonlarniki kabi qolayotgan edi. Bu holat insoniyatning quyidagi ilk tarixiy voqealariga hamohang edi, ya`ni ayni paytda odamsimonlarning tana proporsiyasi evolyutsiyasi, tana dimorfizmining tushishi va dastlabki tosh qurollarning paydo bo`lishi bilan birga yuz bergan. Falkning ta`kidlashicha, Homolarda miya kengayishining muhim anatomic xususiyati qon tomirlarini sovutishda samaraliroq bo`lgan strukturasining bo`linishida edi. Bu konsepsiya radiator gipotezasi nomi bilan mashhur. Brayns zamonaviy odamlarda chap yarim shar o`ng yarim sharga nisbatan kattaroq deb ta`kidlaydi. Bu holat kuchli darjada bo`lmasada Homolardan shakllana boshlagan. Ayniqsa tik turib yuruvchi odamlarda bu holat kuchaygan. Arxeologik materiallarda ongning moddiy ko`rinishlari yaqqol namoyon bo`lgan emas. Shuning uchun biz tosh va shu kabi qurollarnini ong natijasi deb tushunamiz.dastlabki toshdan qilingan mehnat qurollari juda sekinlik bilan taraqqiy etib borgan. Gominidlarning eng qadimiy asboblari hozirgi zamon shimpanzelari ishlatgan qurollardan ancha takomillashgaan edi. Homininlar qo`llagan ilk qurollar miyaning takomillashuvida muhim rol o`ynagan. Shuningdek, ijtimoiy munosabatlar ham, xususan bolalarga tibbiy yordam berish miyaning kengayishiga ko`mak bergan. Biroq gominidlarda primatlardagi miyaning rivojidagi umumiy korinishlar kamroq bo`lib, avlodlarni ko`paytirish va ularga g`amxo`lik qilishga vaqt ajratish sabab miya faoliyati ham tezlasha borgan. Ushbu holatlar Homo ergaster -aqlli odamlar evolyutsiyasi davridan boshlangan. Miyaning kengayishini asosiy sababi oldinlari ilgari surilagan tosh qurollarni yasahs va ulardan foydalanish xaqidagi gepotezadir.