Mazmuni Kirisiw 3

II.BAP. Mámleket pul sisteması :
2.1 Pul aylanbası.
Pul mámilesi - bul pulni óz funktsiyaların orınlawda naq hám naq pulsiz sırtqı kórinislerde, tovarlardı satıwda xızmet etetuǵın, sonıń menen birge tavar bolmaǵan tólewler hám ekonomika daǵı esap -kitaplar háreketi. Social miynet bólistiriwiniń tereńlesiwi hám kapitalizm sharayatında milliy hám jáhán bazarlarınıń qáliplesiwi menen pul mámilesi jáne de rawajlanadı. Ol kapitaldıń aylanıwı hám aylanıwına xızmet etedi, pútkil jámi social ónimdiń aylanıwı hám almasinuvida dáldalshılıq etedi, sonday-aq túrli klasslardıń dáramatları. Naq hám naq pulsiz pul qarjları járdeminde tovarlardıń mámilesi procesi, sonıń menen birge kredit hám qıyalıy kapitaldıń háreketi ámelge asıriladı.
Mámlekettiń pul aylanbası degende kárxanalar, shólkemler hám xalıq tárepinen belgili waqıt dawamında naq hám naqdsiz formada ámelge asırılǵan barlıq tólewler jıyındısı túsiniledi.
Pul mámilesi naq hám naq pulsiz bólinedi.
Naq pul mámilesi - naq pul háreketi. Bul halda mámile hám tólew quralları bir sub'ekt tárepinen tovarlarǵa, jumıslarǵa hám xızmetlerge yamasa basqa nızam hújjetlerinde názerde tutılǵan basqa bir shólkemge ótkerilgen haqıyqıy banknotalar bolıp tabıladı. Oǵan banknotalar, bos pul hám qaǵaz pullar (ǵáziyne veksellari) xızmet etedi.
Mámlekettiń naq pul aylanbası - bul pul aylanbasınıń belgili bir waqıt dawamında naq pul menen etilgen barlıq tólewler jıyındısına teń bolǵan bólegi. Bul oborot tiykarınan xalıqtıń pul dáramatların alıw hám olardı jumsaw menen baylanıslı.
Naq pulsiz mámilede bolıw - bul bank tárepinen esap iyesiniń shekler, indomsantlar, plastik kartalar, elektron tólew quralları hám basqa esap -kitaplar kórinisindegi kórsetpelerin orınlawı nátiyjesinde júzege keletuǵın, bank esapbetlaridagi aqshalar qaldıg'ining ózgeriwi. hújjetler.
Naq pulsiz mámilediń eki toparı ámeldegi: tavar operatsiyaları hám finanslıq minnetlemeler. Birinshi gruppaǵa tovarlar hám xızmetler ushın naqdsiz tólewler, ekinshisine byudjet hám byudjetten tısqarı fondlarǵa tólewler, bank kreditlerin tólew, kreditler boyınsha procentlerdi tólew, qamsızlandırıw kompaniyalarına tólewler kiredi.
Naq pul mámilesi menen naq pulsiz mámile ortasında bekkem baylanıslılıq ámeldegi: pul turaqlı túrde bir mámileden ekinshisine ótedi. Bank esap nomerlerine naqdsiz pul qarjların alıw naq pul beriwdiń ajıralmaytuǵın shárti bolıp tabıladı. Sol sebepli naq pulsiz mámileni naq pul mámilesinen ajıratıp bolmaydı hám ol menen birgelikte mámlekettiń birden-bir pul mámilesin quraydı, ol jaǵdayda birdey nomdagi birden-bir pul mámilede boladı. Tólew hám esap -kitap munasábetleri jaqsılanıwı menen pul mámilesiniń naq hám naq pulsiz tarawları ortasındaǵı koefficient ózgergen. XIX ásirdiń aqırıǵa shekem. Naq tólewler ústinlik etdi. Zamanagóy sharayatta, ásirese sanaat rawajlanǵan mámleketlerde, naq pulning ulıwma massasında naq pul úlesi onsha úlken emes. Naq pulsiz pul mámilesi - bul kredit shólkemlerinde yamasa óz-ara esap -kitaplarda klientlerdiń esapvarag'iga aqshalardı ótkeriw jolı menen naq pulsiz isletilingen halda ámelge asırılǵan belgili bir waqıt ushın tólewler muǵdarı. Bul tavar aylanbası mámleket pul aylanbasınıń zárúrli bólegin quraydı.
Naq pulsiz esap -kitaplarda naq pulsiz pul aylanbası óz ańlatpasın tabadı. Naq pulsiz esap -kitaplar aqshalar aylanıwın tezlestiriw, mámile degi naq pullardı kemeytiw hám tarqatıw ǵárejetlerin kemeytiwde úlken ekonomikalıq áhmiyetke iye.
Naq pulsiz esap -kitaplardı shólkemlestiriw degi parqlar hám ayrıqshalıqlar bólek mámleketlerdiń tariyxıy hám ekonomikalıq rawajlanıwı menen baylanıslı. Sonday etip, Ullı Britaniyada, basqa mámleketlerge qaraǵanda ilgeri, veksellar hám shekler arqalı naqdsiz tólewler keń tarqaldı. 1775 jıldan baslap bul erda esap -kitap hám esap -kitap orayları payda boldı - shekler hám basqa tólew hújjetleri boyınsha naq pulsiz esap -kitaplardı ámelge asıratuǵın arnawlı banklararo shólkemler. Kommerciya bankleri - kliring palatası aǵzaları - hár qanday bankte yamasa onıń filialında ótkerilgen sheklerdi tólew ushın qabıl etediler. Barlıq tekserisler kliring orayına jiberiledi, ol erda tártiplengen hám kúnine bir neshe ret jolǵa qoyılǵan. Tek ǵana esap -kitaplardıń juwmaqlawshı qaldıg'i oraylıq banktegi esapbetler arqalı tolıqnadı. Bir qatar mámleketlerde oraylıq bankler kliring orayları wazıypasın atqaradılar. Esap -kitaplardı sezilerli dárejede ápiwayılashtiradigan hám tezlestiretuǵın pitimler boyınsha talaplardı óz-ara oraw ushın kliring palatalari tavar hám fond birjalarında da bar. AQSH, Kanada, Ullı Britaniya, Frantsiya, Italiyada chekli esap -kitaplar sisteması keń rawajlanǵan. Evropaning bir qatar kontinent mámleketlerinde (Avstriya, Belgiya, Vengriya, Germaniya, Gollandiya, Frantsiya, Shveysariya) banklararo hám pochta sistemaları arqalı uzatılatuǵın depet hám kredit buyırtpalarınan paydalanǵan halda naq pulsiz tólewler sisteması bolǵan jiro tólewler ústinlik etedi. Jiro esap -kitap sisteması menen tólewshi óz esap betinen pul alıw jáne onı alıwshınıń esap betine ótkeriw tuwrısında buyrıq shıǵaradı. Plastik kartochkalar naq pulsiz esap -kitaplardı shólkemlestiriwdiń aldıńǵı qurallarından biri bolıp tabıladı. Jáhán ámeliyatı sonı kórsetedi, házirgi waqıtta olardıń hár túrlı túrleri menen tiykarınan magnit sızıqlı plastik kartochkalar isletiledi. Qorǵaw dárejesi joqarı bolǵan mikroprotsessor kartasın mámilege kirgiziw boyınsha aktiv jumıslar alıp barılmaqta. Esap -kitap operatsiyaları eń zárúrli bank operatsiyalarınan biri bolıp tabıladı. Buǵan inkassatsiya, ótkeriw hám akkreditiv boyınsha operatsiyalar kiredi.