Mazmuni Kirisiw 3

I-BAP. Mámleket pul bazarın qáliplestiriw hám tártipke salıwdıń teoriyalıq tárepleri
1.2 Pul bazarı : talap hám usınıs. Aqshaǵa bolǵan talaptıń klassik hám keynscha teoriyaleri
Bazar ekonomikası sharayatında inflyatsiya ádetde júz boladı. Inflyatsiya dárejesi pulni saqlawdıń qosımsha alternativ ǵárejetlerin ańlatadı. Óytkeni sonda, inflyatsiya pulning baha bazası retinde paydalılıǵın susaytiradi hám sol sebepli ekonomikalıq agentlerdiń sapasız aktivlerdi, mısalı, baxaları tezirek kóteriletuǵın kóshpelis múlk yamasa tavar rezervlerin saqlaw qálewin kúshaytadı. mámlekette inflyatsiya dárejesi qanshellilik joqarı bolsa.
Sol kózqarastan, aqshaǵa bolǵan talapǵa real procent stavkası da, kutilayotgan inflyatsiya dárejesi de tásir etedi.
Tranzaktsion motiv hám ıqtıyat sharası nominal paydanıń ósiwi hám aqshaǵa talaptıń asıwı ortasındaǵı tuwrıdan-tuwrı funktsional munasábetlerdi quraydı. Spekulyativ motiv procent stavkası tomenlegende aqshaǵa bolǵan talaptıń ósiwine alıp keledi hám kerisinshe.
Qanada kórsetilgen pul talabı iymek sızig'ini kórip shıǵıń (2-súwret). Nominal procent stavkasın vertikal o'qga hám aylanbadaǵı pul muǵdarın gorizontal o'qga qóyamız. Bul ózgeriwshilerdiń funktsional baylanıslılıǵı nominal milliy paydanıń túrli dárejelerine sáykes keletuǵın Mdl hám Md2 iymek sızıqları menen ańlatpalanadı.

2-súwret - Aqshaǵa talap iymek sızig'i

Aqshaǵa talap iymek sızig'i unamsız qıyaǵa iye, sebebi procent stavkası tómenlewi menen aqshaǵa talap asadı (nominal milliy paydanıń belgili dárejesinde). Procent stavkasınıń tómenlewi menen Md1 pul talabınıń iymek sızig'i boylap jılısıw A noqattan B noqatqa tuwrı keledi. Nominal milliy dáramat dárejesiniń asıwı menen pul talabınıń iymek sızig'i Mdl pozitsiyasidan Md2 jaǵdayına ótedi.

Aqshaǵa bolǵan talap ekonomikalıq agentler tólew quralı retinde paydalanmoqchi bolǵan pul muǵdarı menen belgilenedi. Aqshaǵa talap pul tabısına bolǵan talap menen birdey emes. Bul ekonomikalıq agentler dáramatlarınıń qaysı bólegin eń likvidli formada saqlawdı ábzal kóriwlerin kórsetedi – naq pul (naq pul). Aqshaǵa talap – bul belgili bir minutada o'lchangan pul rezervlerine bolǵan talap. Aqshaǵa talap ekonomikanıń barlıq tarmaqlarında qáliplesedi. Naq pul qutisini qolında ustap turıw alyans menen baylanıslı bolıp, iyesin olar menen basqa múlk túrlerin satıp alǵan táǵdirde alatuǵın tabısınan juda etedi. Ekonomikalıq ádebiyatda aqshaǵa talaptıń eki tiykarǵı túsinigin ajıratıw múmkin: klassik (monetarist) hám keynsian.

Neoklassik mektep. Pulning muǵdarlıq teoriyası sheńberinde aqshaǵa bolǵan talap I. Fisher teńlemesine muwapıq anıqlandi:

Mv = PQ (1, 6 )

Bul erda M – aylanbadaǵı pul muǵdarı ; v – pul mámilesiniń tezligi; Q – óndiristiń haqıyqıy kólemi; P – baxa dárejesi. Pul mámilesi tezligi degende tavar hám xızmetlerdi satıp alıw nátiyjesinde pul birligi ortasha esapta bir jılda ámelge asırilatuǵın revolyuciyalar sanı túsiniledi. M aylanbadaǵı pul muǵdarın Md aqshaǵa talap muǵdarı menen almastıramız hám (1. 6 ) formulanı ózgertiremiz.

Biz alamız :

Md = (PxQ) / v (1. 7)

Teńlemeden kelip shıǵadıki, aqshaǵa talaptıń ma`nisi tuwrıdan-tuwrı baxa dárejesi hám óndiristiń real kólemine hám pul aylanıwı tezligine teris baylanıslılıqqa baylanıslı.

Eger biz barlıq operatsiyalar nominal jalpı milliy ónim (Y) ma`nisinde esapqa alınadı dep esaplasak, ol halda

Y = P Q ni alamız.

Bunda aqshaǵa talaptıń úlkenligi tómendegi faktorlarǵa baylanıslı : real islep shıǵarıw kólemi dárejesi hám pul mámilesi dárejesi.

Kembrij mektep wákilleri tárepinen pulning muǵdarlıq teoriyasın ózgertiw usınıs etilgen. Kembrij teńlemesi:

M = kPY, keyin Md = M / P = kY (1. 8),

Bul erda Y – real dáramat kólemi.

K koefficiyenti qolaylıq ushın naq pul formasında saqlanatuǵın pulning (paydanıń ) bul bólegin ańlatadı. Adamlar naq pul qaldıqları ushın turaqlı túrde satıp alıw qábiletin saqlawshı. Haqıyqıy naq pul rezervlerine talap dáramat menen proporcional bolıp tabıladı. Onıń ushın baxa dárejesi pul massasınıń nominal ma`nisine proporcional túrde ózgeriwi kerek. Uzaq múddetli teń salmaqlılıqta pul neytral esaplanadı : pul massasındaǵı nominal ózgerisler real ekonomikalıq ózgeriwshilerge tásir etpeydi (islep shıǵarıw, bántlik, resursların bólistiriw). Bul klassik ikkilanishning principi. Onıń sheńberinde haqıyqıy hám nominal ózgeriwshiler ortasında teoriyalıq parq bar. Birinshisine muǵdarlıq – YaMMning real kólemi, real mıynet haqı, real procent stavkaları, ekinshisine baxalar dárejesi, nominal mıynet haqı kiredi.

J. Keynsning pul teoriyasında tiykarǵı rol procent stavkasına berilgen. Ol pul ekonomikalıq agentlerdiń aktivleri portfeliniń quramındaǵı baylıq túrlerinen biri ekenliginen kelip shıqqan. Keynsning aqshaǵa bolǵan talap teoriyası likvidlikni ábzal kóriw teoriyası dep ataladı, sebebi bul teoriyaǵa qaray aktivler portfeliniń ekonomikalıq sub'ektler pul formasında bolıwdı qálegen bólegi olardıń likvidlik ózgeshelikin bahalawǵa baylanıslı. Keyns klassik mektep wákillerinen ayrıqsha bolıp esaplanıw, tiykarınan aqshaǵa bolǵan tranzaktsion talapǵa itibardı qaratǵan, basqa motivlardı kórip shıqqan.
Keyns likvidligini ábzal kóriw teoriyasına kóre, ekonomikalıq agentler ózleriniń baylıqlarınıń bir bólegin (aktivler portfelin) pul formasında saqlawları ushın ush tiykarǵı xoshamet bar.

1. 
   Transaktsion motiv. Pulni tólew quralı hám mámile quralı retinde isletiw ushın baylıqtıń bir bólegi pul formasında saqlanıwı kerek.
   
2. 
   Íqtıyatlılıq motivı qápelimde múmkinshiliklerden paydalanıw yamasa qápelimde mútajliklerdi qandırıw ushın ózleriniń baylıqlarınıń bir bólegin pul formasında ıqtıyar etiw múmkinshiligine ıyelew qálewi menen baylanıslı.
   
3. 
   Spekulyativ motiv olardıń bazar ma`nisiniń tómenlewi dáwirinde onı qımbatlı qaǵazlar formasında saqlaw menen baylanıslı kapital joytıwların aldın alıw qálewi sebepli júzege keledi. Likvidlik jeńillikleri teoriyası procent stavkasına qaratılǵan bolıp, ol qarız alıwshınıń qarız beretuǵınǵa qarızǵa alınǵan pulni belgilengen múddet ishinde isletiw ornına tóliytuǵın procentlerin belgileydi.
   

Haqıyqıy hám nominal procent stavkaların ajrating. Haqıyqıy procent stavkası ® aqshaǵa alternativa retinde saqlanıwı múmkin bolǵan aktivlerden tushumni ańlatadı. Haqıyqıy procent stavkası – bul iyesiniń payızın keltiretuǵın alternativ aktivler formasında emes, bálki baylıqtıń bir bólegin paydasız pul formasında iyelewi ushın tolıqnishi kerek bolǵan « baxa».

Ekonomikada pulning rolin aytıwda neoklassikistlar hám keynsianizm ortasındaǵı tiykarǵı parqlar tómendegilerden ibarat. Keynschilar pulni ekinshi dárejeli rolga beriwedi, neoklassikistlar áyne pul mámilesi islep shıǵarıw dárejesin, bandligini hám baxalardı belgileydi, dep esaplasadı.

Olar pul mámilesi mánisin túrlishe aytadilar. Neoklassikistlar tezlikti (v) turaqlı dep esaplasadı. Biraq eger pul mámilesi tezligi (v) turaqlı bolsa, ol halda ayırbaslawdıń muǵdarlıq teńlemesinen (Mv = Y) haqıyqattan da pul muǵdarı menen YaMM ortasında tikkeley baylanıslılıq kelip shıǵadı. Keynsiyaliklar bolsa pul massasınıń ózgeriwi birinshi náwbette procent stavkası dárejesin, keyininen investitsiya talabın ózgertiredi hám tek multiplikator arqalı nominal Jalpı ishki ónimdiń ózgeriwin keltirip shıǵaradı dep esaplasadı. Neoklassikistlarning pikrine qaraǵanda, uzaq múddetli siyasatda mámleket pul massasınıń (M) aqılǵa say turaqlı artıwın támiyinlewi kerek. Neoklassikistlardan ayrıqsha bolıp esaplanıw, Keynschilar pul massasınıń kóbeyiwi kóplegen unamsız aqıbetlerge alıp keledi dep esaplasadı. Eger pul usınısı o'ssa, ol jaǵdayda oǵan bolǵan talap azayadı hám kredit baxası da pasayadi, yaǵnıy.procent stavkası, hám ol pul usınısınıń ósiwine juwap beriwdi toqtatadı. Nátiyjede, ekonomika « likvidlik tuzagina» túsedi hám tiykarǵı makroekonomikalıq parametrler ortasındaǵı funktsional baylanıslılıqlar buz'ladı. Sol sebepli, neoklassikistlardan ayrıqsha bolıp esaplanıw, keynsshiler pulni emes, finans siyasatın ekonomikanı turaqlılashtirishning tiykarǵı quralı dep esaplasadı.

..
1 Pul massası modeli hám pul multiplikatori

Bazar ekonomikasınıń tiykarǵı elementi pul bolıp, ol milliy ekonomikalıq mámilediń úzliksizligin, dáramatlar hám ǵárejetlerdiń aylanıwın támiyinleydi. Pul qarjları – bul belgili bir waqıtta mámlekette tavar hám xızmetlerdiń aylanıwın támiyinleytuǵın naq hám naqdsiz tólew qurallarınıń jıynalısı.

Likvidlik – aktivni ma`nisin joǵatmastán (minimal ǵárejetlerde) demde naq aqshaǵa ótkeriw qábileti. Pul (teńgeler hám qaǵaz pullar ) eń likvid aktiv bolıp tabıladı. Bank depozitlari, sonıń menen birge, joqarı likvidli aktivler bolıp tabıladı, sebebi iyesi olardan naq pulni talap qılıp alıwı múmkin. Ml agregatiga kiritilgen pul túrleri ekonomika daǵı eń likvid aktivler bolıp tabıladı, Naq pul beriw huqıqına tek mámleket Oraylıq banki iye. Mámleket degi pul muǵdarı Oraylıq bank tárepinen usınıs etilgen mámleket tárepinen qadaǵalaw etiledi. Aylanbadaǵı pul massası bul pul massası.

Pul massasınıń bólek strukturalıq bólimleriniń likvidligi hár túrlı. Pul massası ádetde strukturalıq bólimleriniń likvidligi dárejesine qaray dúziledi. Likvidlikning tómenlewi menen pul massasınıń strukturalıq bólimlerine izbe-iz tólew quralı funktsiyasın orınlawǵa ılayıq bolmaǵan aktivler kiredi. Pul massasınıń dúzilisi úlken bolǵan tárepke jaylasqan pul agregatlari menen xarakterlenedi (hár bir aldınǵı jıyındısı keyingisine qosıladı ). Túrli mámleketlerde pul mámilesi agregatlarining quramı hám dúzilisi hár túrlı hám olar milliy pul bazarınıń qásiyetleri hám alıp barılıp atırǵan pul-kredit siyasatınıń qásiyetleri menen belgilenedi.

Sonıń menen birge, pul massasın ólshew ushın tómendegi pul agregatlari qollanıladı : MO, Ml, M2, MZ.

MO pul massası mámile degi naq pul (qaǵaz hám metall ). Ml pul agregati quramına MO hám xalıqtıń ámeldegi esapbetlaridagi hám kárxanalardıń esap -kitap esapbetlaridagi pulları, banklerdegi talap esapbetleri hám jol shekleri kiredi. Tar mániste pul Ml agregatini ańlatadı, onıń járdeminde kóplegen ayırbaslaw operatsiyaları ámelge asıriladı.

M2 pul agregati quramına Ml plyus hám kommerciya banklaridagi amanat esapbetlaridagi pul qarjları, qánigelesken finans institutları daǵı depozitlar hám basqa birpara aktivler kiredi. Bul jıyındına kiritilgen aqshalar tuwrıdan-tuwrı bir kisiden basqasına ótkeriliwi hám operatsiyalardı orınlaw ushın isletiliwi múmkin emes. Olar tiykarınan bahalar bazası wazıypasın atqaradılar. M2 pul massası bul sózdiń keń mánisinde pul. Ol eń kóp makroekonomikalıq analizde qollanıladı. Den sawlıqtı saqlaw ministrliginiń pul agregati eń úlken esaplanadı. Buǵan M2 agregati hám úlken múddetli depozitlar, belgilengen baxada satıp alıw menen qımbatlı qaǵazlardı satıp alıw tuwrısındaǵı shártnamalar, bank depozit sertifikatları, mámleket (ǵáziyne) obligatsiyalari, kommerciya qaǵazı hám basqalar kiredi.

Birpara shet el mámleketlerde (mısalı, AQShda) L agregati eń úlken pul agregati retinde isletiledi. Pul massasınıń strukturalıq bólimleri Oraylıq bank hám kommerciya bankleri tarmaǵından ibarat bolǵan bank sistemasınıń konsolide balansınıń passivlarida sawlelenedi. Pul agregatlari dinamikası procent stavkasınıń dinamikasına júdá baylanıslı. Procent stavkasınıń asıwı menen protsentli dáramat keltiretuǵın aktivlerdi óz ishine alǵan M2 hám MZ agregatlari Ml agregatdan tezirek ósip baradı.

Mámleket degi finanslıq turaqlılıq ushın eń maqul túsetuǵın procent stavkası turaqlılıǵın hám ekonomikanıń real mútajliklerine sáykes keletuǵın pul massasınıń birdey dinamikası esaplanadı.

Pul bazarı – bul pul bazarı bolıp tabıladı, ol jaǵdayda aqshaǵa talap hám pul usınısınıń óz-ara tásiri nátiyjesinde pul muǵdarı teń salmaqlılıq ma`nisi hám procent stavkası belgilenedi. Aqshaǵa talap hám usınıstıń teń salmaqlılıqlı óz-ara tásiri arnawlı pul institutları tárepinen támiyinlenedi. Pul támiynatı. Bazarda mámilede bolǵan hár qıylı finanslıq qurallardıń jámi pul retinde pul massasın qáliplestiredi. Ekonomikada pul usınısı tiykarınan Oraylıq bank tárepinen tártiplestiriledi hám birpara jaǵdaylarda bul da bir az xalıq hám iri kommerciya finans institutlarınıń minez-qulqlarına baylanıslı.

Pul bazası (I) – bul naq plyus hám kommerciya bankleriniń Oraylıq banktegi rezervleri.

Pul massası iymek sızig'i aylanbadaǵı pul muǵdarınıń procent stavkası dárejesine (turaqlı pul bazası menen) baylanıslılıǵın sáwlelendiredi. Qısqa hám uzaq múddetli pul massası iymek sızig'ini ajrating. Ml agregati ushın qısqa múddetli pul massası iymek sızig'i vertikal sızıq esaplanadı, sebebi pul multiplikatori turaqlı hám procent stavkasına baylanıslı emes. Basqa birlikler (M2, MZ) ushın ol beyim sızıq menen ańlatpalanadı

Uzaq múddetli pul massası iymek sızig'i pul usınısınıń aqshaǵa bolǵan talap ózgeriwi menen procent stavkasınıń ózgeriwine baylanıslılıǵın sáwlelendiredi. Pul massası qıysıq forması Oraylıq bank tárepinen alıp barılıp atırǵan pul-kredit siyasatınıń taktik maqsetlerine baylanıslı.

Oraylıq bank pul muǵdarın turaqlı ustap turıw maqsetin ámelge asırǵanda hám procent stavkalarınıń ózgeriwine qaramastan aylanbadaǵı pul muǵdarın isenimli qadaǵalaw etkende, usınıs iymek sızig'i vertikal boladı. 1-súwret, a-suwretde kórsetilgen: absissa pul massası muǵdarın (Ms), ordinat bolsa procent stavkasın (d) ańlatadı. Bul jaǵday inflyatsiyani jılawlawǵa qaratılǵan qatań pul-kredit siyasatı ushın ádetiy hol bolıp tabıladı. Onıń ushın májburiy rezerv qatnası hám ashıq bazar operatsiyaları ózgeriwi sıyaqlı qurallardan paydalanıladı.

Pul-kredit siyasatınıń maqseti turaqlı nominal qarız procent stavkasın saqlap qalıwdan ibarat bolǵanda, pul massası iymek sızig'i gorizontal jaǵdayda boladı (1-súwret). Buǵan Oraylıq banktiń chegirma stavkasın belgilew hám oǵan kommerciya bankleri stavkaların bólew hám de ashıq bazar daǵı operatsiyalar arqalı eriwiladi. Bul siyasat jumsaq (mayısqaq ) pul-kredit siyasatı dep ataladı. Ádetde aqshaǵa bolǵan talaptıń ózgeriwi, mısalı, pul mámilesi tezliginiń asıwı nátiyjesinde júzege kelip qollanıladı. Bunday halda, tólewlerdi tolıqmaslik daǵdarısınıń aldın alıw múmkin. Oraylıq bank aylanbadaǵı pul muǵdarın hám soǵan uyqas túrde nominal procent stavkasın belgili dárejede asırıwǵa múmkinshilik bergeninde pul massası iymek sızig'i beyim boladı (1-súwret, s). Qaǵıydaǵa kóre, bul Oraylıq bank turaqlı rezerv talabın saqlap turǵanda, lekin ashıq bazarda operatsiyalardı ámelge asırmasa júz boladı. Bul 1-ga hám bumga kombinatsiyası ádetde aqshaǵa bolǵan talaptıń ózgeriwi YaIM ózgeriwine baylanıslı bolǵanda qollanıladı.

Pul massasın eki ózgeriwshenlik menen xarakteristikalaw múmkin: mámlekette nominal pul muǵdarı yamasa haqıyqıy. Ekinshisi, sonıń menen birge, haqıyqıy naq pul qaldıg'i (M / r) dep ataladı. Olar pulni satıp alıw qábiletin xarakteristikalaydı, yaǵnıy. Nominal pul massasınıń (Mn) baxa dárejesine qatnası.

1-súwret – Pul massası iymek sızıqlarınıń túrleri

Oraylıq bank tárepinen pul massası ústinen tolıq qadaǵalawdı óz moynına alıw bank sistemasınıń rolin inabatqa almaydı. Ámelde pul usınısı tekǵana onıń siyasatina, bálki úy xojalıqları minez-qulqlarına hám iri kommerciya bankleri siyasatina da baylanıslı. Ekinshisi, tap Oraylıq bank sıyaqlı, pul jaratılıwma ılayıq. Biraq olardıń múmkinshilikleri májburiy bank rezervleri muǵdarı menen sheklengen: Oraylıq banktegi protsentsiz depozitlar kórinisindegi minimal rezerv qatlamı, bank kassasındaǵı naq rezervler, bank kreditleriniń ulıwma muǵdarı daǵı naq pul úlesi. Eger 100% bank rezervi qollanilsa, ol halda kommerciya bankleri pul jarata almaydı hám bank sisteması pul massasına tásir etpeydi.

Tómendegi jazıwdı usınıs etemiz:

M – pul massası ; N – pul bazası ; S – naq pul; D – depozitlarni tekseriw (turaqlı ); K – kommerciya bankleriniń kreditleri; R -bank rezervleri; m – pul multiplikatori; d – depozit multiplikatori; k – kredit multiplikatori.

Olardıń ortasında tómendegi baylanıslılıqlar ámeldegi:

H = C + R, (1. 1)

M = C + D (1. 2)

M = M / H, qaydan M = mH (1. 3)

Pul multiplikatori – bul pul massasınıń pul massasına qatnası. Bul pul bazası birge kóbeyiwi menen pul massası (mámlekette pul muǵdarı ) qansha kóbeyiwin kórsetedi. Pul massası tikkeley pul bazası hám pul multiplikatori kólemine baylanıslı :

D = dH (1, 4)

Depozit multiplikatori kommerciya banklaridagi depozitlar pul bazasınıń bir birlikke kóbeyiwi menen maksimal dárejede kóbeyiwi múmkinligin kórsetedi:

K = kH (1, 5)

Kredit multiplikatori pul bazasınıń bir birlikke kóbeyiwi menen xalıqqa beriletuǵın bank kreditleriniń maksimal muǵdarı qansha kóbeyiwi múmkinligin kórsetedi.

Bazarda pul massası hám tovarlar hám xızmetler usınısınıń qatnası pulning satıp alıw qábiletin belgileydi. Pulning satıp alıw qábileti – bul pul birligi menen satıp alınatuǵın tovarlar hám xızmetlerdiń muǵdarı. Baxalar dárejesi kóterilganda, pulning satıp alıw qábileti pasayadi hám kerisinshe.