Mazkur o’quv-uslubiy majmua orqali talabalar o‘zini-o‘zi mustaqil nazorat qilishi va bilimlarini joriy nazoratdan o‘tkazishda foydalanilishlari mumkin

2. Nomoddiy aktivlar harakatini hisobga olish
Nomoddiy aktivlarni buxgalteriya hisobida xo‘isobga olish uchun quyidagi Hisobvaraqlar ochilgan:
0410-«Patentlar, nou-xau va litsenziyalar»
0420-«Savdo markalari, tovar belgilari va sanoat namunalari»
0430-«Dasturiy ta’minot»
0440-«Yer va tabiat resurslaridan foydalanish huquqi» 0450-«Tashkiliy harajatlar»
0460-«Franshizalar»
0470-«Mualliflik huquqlari»
0480-«Gudvill»
0490-«Boshqa nomoddiy aktivlar».
Nomoddiy aktivlarning kirim qilinishi quyidagi kurinishlarda bo‘ladi:
♦ Korxona tomonidan yaratilishi;
Boshqa korxonalardan sotib olish;
Tekinga olish;
Nomoddiy aktivni muassislar tomonidan korxonaning ustav kapitaliga ularning pi tarzida yoki aksiyalarning haqini to‘lash hiobigas kiritish.
Nomoddiy aktivlarni kirim qilishda quyidagi hujjatlar rasmiylashtiriladi:
Nomoddiy aktivlar korxona tomonidan yaratilganida - nomoddiy aktivni barpo etish
to‘g‘risidagi shartnoma; korxona rahbarining barpo etilgan obyekt to‘g‘risidagi hujjatga
maxfiylik maqomini berish va bu hujjatlardan foydalanuvchilar doirasini cheklab kuyish
yuli bilan obyektni nou-xau sifatida xizmat yoki tijorat siri rejimini ta’min-rSh1
to‘g‘risidagi muxofaza hujjati; obyektni barpo etishga ketgan harajatlarni tasdiklovchi
hujjatlar; obyektni kirim kilib olish to‘g‘risidagi dalolatnoma va
Pulga sotib olingan takdirda - huquqlar berilganligi to‘g‘risidagi shartnoma, amalga
(oshirilgan to‘lovlarni tasdiklovchi hujjatlar, qabul kilib olish dalolatnomasi; .
Tekinga olingan takdirda - huquqdar berilganligi to‘g‘risidagi shartnoma, qabul kilib lnsh dalolatnomasi va baholash dalolatnomasi;
Nomoddiy aktivni muassislar tomonidan korxonaning ustav fondiga ularning ulushi tarzida yoki aksiyalarning haqini to‘lash hiobigas kiritilganida - ta’sis hujjatlari, ul kilib olish dalolatnomasi va baholash dalolatnomasi.
Tegishli shartnomalar asosida korxona mutaxassislari va chetdan jalb etilgan mutaxassislar kuchi bilan barpo etilgan nomoddiy aktivlar obyektlari 0830-«Nomoddiy aktivlarni sotib olish» hisobvarag‘ining krediti bilan korrespondentsiyada 0410-0490-hisobvarakdar debeti bo‘yicha haqikiy tannarxiga karab nomoddiy aktivlar sifatida kirim nlinadi. Boshqa korxona va shaxslardan sotib olingan nomoddiy aktivlar 0830-«Nomoddiy aktivlarni sotib olish» hisobvarag‘ining krediti bilan korrespondentsiyada 0410-0490-■hisobvaraqlar debeti bo‘yicha kirim qilinadi.
Misol. «Bobur» xissadorlik jamiyati 2001 yil sentyabr oyida qiymati 5000ming sumlik dasturiy ta’minotni o‘zga tashkilotdan sotib oldi va uni balansga qabul kilib oldi. Ushbu muomalaga hisobda quyidagicha provodka beriladi: :
♦ Nomoddiy aktiv harid kilindi:
D-t 0830-«Nomoddiy aktivlarni sotib olish» - 5000 sum
K-t 6990-«Boshqa majburiyatlar» - 5000 sum.
♦ Nomoddiy aktiv balansga qabul kilindi:
D-t 0430-«Dasturiy ta’minot» - 5000 sum
K-t 0830-«Nomoddiy aktivlarni sotib olish» -5000 sum.
Boshqa korxona yoki jismoniy shaxslardan tekinga, shuningdek xukumat organlarining subsidiyasi sifatida olingan nomoddiy aktivlar 8530-«Tekinga olingan mol-mulk» hisobvarag‘i bilan korrespondentsiyada 0410-0490-hisobvaraqlar debeti bo‘yicha kirim qilingan sanada ekspert yuli bilan, bozor qiymati bo‘yicha belgilangan bahoda aks ettiri-ladi. Ta’sischilar ustav fondiga ulush sifatida kiritgan yoki aksiyalar haqini to‘lash hiobigas bergan nomoddiy aktivlarni kirim qilish 4610-«Muassislarning ustav sarmoyasiga ulushlar bo‘yicha qarzlari» hisobvarag‘i krediti hamda 0410-0490-hisobvaraqlar debetida aks ettiriladi.
Mahsulot ishlab chiqarish, ishlarni bajarish yoki xizmat ko‘rsatish yoxud tashkilotni bonshcharish uchun foydalanilmayotgan nomoddiy aktivlar obyektlarining qiymati buxgalteriya balansidan hisobdan chiqarilishi kerak
Quyidagi xo‘jalik operatsiyalari natijasida nomoddiy aktivlar obyektlarining qiymati korxona aktivlari tarkibidan chiqib ketadi:

• 
  realizatsiya, ya’ni huquqdarni berish to‘g‘risidagi shartnoma asosida iqtisodiy ma’noda
  sotganda va yuridik ma’noda egalik hukuki tuxtatilganida;
  
• 
  bundan buyon foydalanish maqsadga muvofiq emasligi sabablariga ko‘ra hisobdan chiqarilganida;
  

♦ nomodtsiy aktivning amal qilish muddati tugagach hisobdan chiqarilganida;
♦ boshqa korxonalarning ustav kapitaliga ulush sifatida qo‘shilganida;
♦ huquqlarni berish to‘g‘risidagi shartnoma asosida boshqa shaxslarga tekink
rilganida.
Nomoddiy aktivlarni hisobdan chiqdrilishi bilan bog‘liq operatsiyalarni b teriya Hisobida aks ettirish uchun quyidagi hujjatlar rasmiylashtiriladi:

• 
  egalik qilish huquqi boshqalarga berilganida - huquqni boshqa birovga
  to‘g‘risidagi shartnoma, xaq olinganligini tasdiklovchi to‘lov hujjati va boshqa xujj
  huquqni boshqalarga berish qiymatini baholash to‘g‘risidagi mustaqil baholovchi xul
  chiqib ketish dalolatnomasi;
  
• 
  amal qilish muddati tugatilganligi tufayli hisobdan chiqarilganida - xis
  chiqarish to‘g‘risidagi dalolatnoma;
  
• 
  boshqa korxonalarning ustav kapitaliga quyganida - ta’sis hujjatlari, foyda
  huquqini boshqa birovga berish to‘g‘risidagi shartnoma, foydalanish hukukini bog‘liq
  berish qiymatini baholash to‘g‘risidagi mustaqil baholovchi xulosasi, foyda
  huquqini berish to‘g‘risidagi shartnoma bo‘yicha qabul kilib olish-topshirish
  dalolatnomasi, chiqib ketish dalolatnomasi;
  
• 
  tekinga berilgan takdirda - foydalanish hukukini boshqa birovga berish to‘g‘ris
  shartnoma, foydalanish huquqini berish to‘g‘risidagi shartnoma bo‘yicha qabul kilib
  topshirish dalolatnomasi, chiqib ketish dalolatnomasi.
  

Nomoddiy aktivlar chiqib ketganida ularning dastlabki qiymati nom> aktivlarni Hisobga olishning tegishli hisobvaraqlari kreditidan 9220-«Boshqa akt! ning realizatsiyasi va boshqacha chiqib ketishi» hisobvarag‘i debetiga hisobdan chiqarr Nomoddiy aktivlarni chetga sotishdan tushgan tushum 9220-«Boshqa aktivla realizatsiyasi va boshqacha chiqib ketishi» hisobvarag‘i krediti bo‘yicha 4890-« shaxslarning qarzlari-joriy kismi» va 0990-«Boshqa Uzoq muddatli debitorlik qarz hisobvaraqlari bilan korrespondentsiyada aks ettiriladi.
Nomoddiy aktivlar chiqib ketganida ular bo‘yicha hisoblangan eskirish sud 0510-0590-hisobvaraqlari debetidan 9220-«Boshqa aktivlarning realizatsiyasi va 601 chiqib ketishi» hisobvarag‘i kreditiga hisobdan chiqariladi.
Misol. «Bobur» xissadorlik jamiyatida may oyida dasturiy ta’minot hisobdan chiqarildi: balans qiymati 2000ming sum, eskirish qiymati 1500ming sum. Nomoddiy aktiv sotish qiymati 3000ming sum. Moliyaviy natijani aniqlab, muomalaga quyidagicha provodka (ming so‘mda) beramiz:
♦ dasturiy ta’minotning sotish qiymatiga:
D-t 4890-«Boshqa shaxslarning qarzlari-joriy kismi» - 3000 sum
K-t 9220-«Boshqa aktivlarning realizatsiyasi va boshqacha chiqib ketishi» - 3000 sum.
♦ balans qiymati hisobdan chiqarildi:
D-t 9220-«Boshqa aktivlarning realizatsiyasi va boshqacha chiqib ketishi» - 2000 sum
K-t 0430-«Dasturiy ta’minot» - 2000 sum.
♦ eskirish qiymati hisobdan chiqarildi:
D-t 0530-«Dasturiy ta’minotning eskirishi» -1500 sum
K-t 9220-«Boshqa aktivlarning realizatsiyasi va boshqacha chiqib ketishi» - 1500 sum.
♦ dasturiy ta’minotni sotishdan foyda olindi (3000+1500-2000)=2500 sum:
D-t 9220-«Boshqa aktivlarning realizatsiyasi va boshqacha chiqib ketishi» - 2500 sum
K-t 9320-«Boshqa aktivlarning realizatsiyasi va boshqacha chiqib ketishidan olingan foy
2500 sum.
Agarda korxona dasturiy ta’minotni 300 ming sumga sotganida, moliyaviy na quyidagiga teng bo‘lar edi:
♦ dasturiy ta’minotning sotish qiymatiga;
D-t 4890-«Boshqa shaxslarning qarzlari-joriy kismi» - 300 ming sum
K-t 9220-«Boshqa aktivlarning realizatsiyasi va boshqacha chiqib ketishi» - 300ming sum.
Sh balans qiymati hisobdan chiqarildi:
I-t 9220-«Boshka aktivlarning realizatsiyasi va boshqacha chiqib ketishi» - 2000 sum
K-t 0430-«Dasturiy ta’minot» - 2000 sum.
♦ eskirish qiymati hisobdan chiqarildi:
D-t 0530-«Dasturiy ta’minotning eskirishi» - 1500 sum
K-t 9220-«Boqaa aktivlarning realizatsiyasi va boshqacha chiqib ketishi» - 1500 sum.
♦ dasturiy ta’minotni sotishdan zarar kurildi (300+1500-2000)= -200ming sum:
D-t 9430-«Boshqa operatsion harajatlar» - 200ming sum
K-t 9220-«Boshqa aktivlarning realizatsiyasi va boshqacha chiqib ketishi» - 200ming sum.
Nomoddiy aktivlar hisobini yuritishda quyidagi ta’riflardan foydalaniladi:
1. Dastlabki qiymat - aktivni xarid qilishda haqiqatda to’langan pul mablaglari yoki uning ekvivalentlari qiymati yoki uni ishlab chiqarishda amalga oshirilgan haqiqiy xarajatlar. Xarid qilishning haqiqiy qiymati nomoddiy aktivni xarid qilish va uni ishlatish uchun tayyor holatga keltirish uchun qilingan barcha xarajatlarni, ya’ni: xarid narxi, yuridik yigimlar va boshqa zarur xarajatlarni o’z ichiga oladi.
2. Tugatilish qiymati - chiqib ketishga doir kutilayotgan xarajatlarni chiqarib tashlagan holda aktivning foydali xizmati pirovardida uni tugatish paytida paydo bo’ladigan aktivlarning taxmin qilinayotgan qiymati.
3. Realizatsiya (sotish) qiymati - nomoddiy aktivlarni bitim paytida manfaatdor taraflar o’rtasida ayirboshlash mumkin bo’lgan summa.
4. Qoldiq (balans) qiymati - aktiv hisob va hisobotda aks ettiriladigan jamgarilgan (to’plangan) amortizatsiyani chiqarib tashlagan holda nomoddiy aktivlarning dastlabki yoki joriy qiymati.
5. Qoplash qiymati - xo’jalik yurituvchi subyekt aktivdan keyinchalik foydalanish hisobiga qoplashni mo’ljallayotgan summa, shu jumladan tugatilish qiymati.
Xo’jalik yurituvchi subyekt xo’jalik faoliyati jarayonida nomoddiy aktivlarni xarid qilish, rivojlantirish va ko’paytirish bo’yicha majburiyatlar oladi. Korxonaning nomoddiy aktivlari tarkibida patentlar, litsenziyalar, aqliy mulk va savdo markalari (shu jumladan firma markalari va e’lon qilinayotgan nomlari) aks ettiriladi. Tanho huquqlar, kompyuter dasturini ta’minlash, mualliflik huquqlari, mijozlarning ro’yxatlari, litsenziyalar, marketing huquqlari, import kvotalari, tashkiliy xarajatlar (yangi xo’jalik yurituvchi subyektni barpo etish xarajatlari, ya’ni boshlash xarajatlari), nou-xau, bozor to’grisidagi bilim, texnik ko’nikmalar va hokazolar amaliyotda uchraydigan aktivlarga oddiy misollar hisoblanadi.
Nomoddiy aktivlar ta’rifi aktivdan xo’jalik faoliyatida foydalanilishi va jismiy mohiyatga ega bo’lmasligi (pul emasligi)ni taqozo etadi. Aktivlarni yuridik huquqlar, shu jumladan mulk huquqi bilan muqoyasa qilish mumkin bo’lgan va ulardan uzoq muddat davomida foydalanish mumkin bo’lgan holda jismiy mohiyati bo’lmagan aktivlar nomoddiy aktivlar ta’rifiga javob beradi.
Aktivning yuridik huquqini belgilaydigan shartnoma ushbu huquq taalluqli bo’lgan aktivni ham belgilaydi. Ayrim hollarda nomoddiy aktiv yuridik huquq. bilan muqoyasalash yo’li bilan belgilanishi mumkin emas. Bunday aktivlar belgilovchi ekanligini belgilash uchun xo’jalik yurituvchi subyektga ushbu aktivdan qanday foydalar olinishini aniqlash imkonini beradigan bir qator omillarni diqqat bilan qarab chiqish zarur.
Quyidagi hollardagina xo’jalik yurituvchi subyekt kelgusida nomoddiy aktivlar bilan boglangan iqtisodiy foydalar olishi ehtimoli mavjud bo’ladi:
1. Nomoddiy aktiv xo’jalik yurituvchi subyektga bo’lgusi iqtisodiy foydalarning kutilayotgan oqimini ko’paytirishdagi o’z rolini, ushbu rolni samarali bajara olishi va xo’jalik yurituvchi subyektning nomoddiy aktivdan ana shu maqsadda foydalanish niyatini isbotlay olishi mumkin bo’lganda;
2. Xo’jalik yurituvchi subyekt o’zi kutayotgan bo’lgusi iqtisodiy foydalarni olishi mumkin bo’lgan yetarlicha resurslar mavjud bo’lsa yoki ularni ishlatish mumkinligini isbot qilish mumkin bo’lgan hollarda.
Barcha xil nomoddiy aktivlarning dastlabki bahosi dastlabki qiymat bo’lishi kerak.
Agar nomoddiy aktivlar pulsiz ayirboshlash (barter) tartibida xarid qilinsa, ularning qiymati, baholarning qaysi biri afzalroq ekaniga qarab, ayirboshlashga berilgan mol-mulkning yoki xarid qilingan huquqlarning bozor narxi bo’yicha belgilanishi mumkin.
Agar nomoddiy aktiv pulga xarid qilinsa, uning qiymati kontraktda ikkilamchi bozorda faol ishlayotgan shu singari aktivga aniqlangan bozor narxi bo’yicha ko’rsatilishi mumkin.
Nomoddiy aktiv xo’jalik yurituvchi subyektning o’zi tomonidan yaratilgan va uni yaratish chiqimlarini aniq belgilash mumkin bo’lgan hollarda nomoddiy aktiv haqiqiy tannarx bo’yicha aks ettiriladi.
Nomoddiy aktiv qiymatini belgilash mumkin bo’lgan hollarda u aktiv sifatida alohida modda bilan aks ettirilmaydi.
Xo’jalik yurituvchi subyektning o’zi yaratgan gudvill (firmaning narxi) aktiv sifatida aks ettirilmasligi kerak, chunki u korxonani sotib olish paytida xarid qilish narxi bilan mazkur subyektni tashkil qiluvchi aktivlarning haqiqiy narxi o’rtasidagi tafovut sifatida yuzaga keladi.
"Gudvill (firma bahosi)" nomoddiy aktivining summasi har oyda, uning foydali xizmat muddati mobaynida hisobdan chiqariladi. "Gudvill (firma bahosi)" summasining hisobdan chiqarilishi bevosita "Gudvill (firma bahosi)" nomoddiy aktivi hisobvarag’ining saldosini kamaytirishga xarajatlarni hisobga olishning tegishli hisobvaraqlari bilan korrespondensiyada yozib boriladi.
"Gudvill (firma bahosi)" summasini hisobdan chiqarish davri korxonaga bo’lg’usi iqtisodiy foydalar tushumi kutilayotgan davrning eng yaxshi bahosini aks ettirishi kerak. "Gudvill (firma bahosi)" nomoddiy aktivining foydali xizmat muddati dastlab tan olingan paytdan boshlab yigirma yildan oshmasligi kerak (lekin u xo’jalik yurituvchi subyektning faoliyat muddatidan oshib ketmasligi lozim).
Moliyaviy hisobotda "Gudvill (firma bahosi)" nomoddiy aktivining qiymati tegishli hisobot davrida amalga oshirilgan hisobdan chiqarishlarni chegirgan holda aks ettiriladi.
Korxonaning bozor qiymati, ehtimol, xo’jalik yurituvchi subyekt tomonidan kelgusida olinadigan iqtisodiy foydalar bozori bahosini aks ettiradi. Korxonaning bozor qiymati bilan uni belgilaydigan aktivlarning bozor qiymati o’rtasidagi tafovut istalgan paytda o’z ichiga subyekt qiymatiga ta’sir ko’rsatadigan bir qator omillarni olishi mumkin. Biroq bunday tafovut ushbu paytda subyekt nazorat qilayotgan belgilovchi aktivlarning qiymatini ko’rsatmaydi.
Nomoddiy aktivlarning balans qiymati hukumat grantlari summasiga kamaytirilishi mumkin.
Aktiv dastlabki qiymati, ya’ni tannarxi yoki xarid qilish narxi bo’yicha tan olinganidan keyin nomoddiy aktiv balansda jamgarilgan amortizatsiya chiqarib tashlangan holda hisobga olinadi.
Moliyaviy hisobot nomoddiy aktivlar uchun qabul qilingan va nomoddiy aktivlarning har bir ko’rsatilgan darajasiga nisbatan hisob siyosatini ochib ko’rsatishi kerak:
1. Amortizatsiyani hisoblab yozishning qo’llanadigan usuli;
2. Foydali xizmat muddati va amortizatsiyaning qo’llaniladigan me’yorlari;
3. Balans qiymati hamda hisobot davrining boshlanishi va oxiriga jamgarilgan amortizatsiya;
4. Subyekt ichida barpo etilgan aktivlarning balans qiymati;
5. Davr boshlanishi va oxirida quyidagilarni aks ettiradigan balans qiymatini qiyoslash:
5.1. Tushum;
5.2. Chiqib ketish;
5.3. Qayta baholash natijasida qiymatning ko’payishi yoki kamayishi;
5.4. Xorijiy korxonalarining moliyaviy hisobotlarda bir valyutani boshqasiga qayta hisoblayotganda paydo bo’ladigan sof kurs tafovuti;
5.5. Nomoddiy aktivlarning boshqa harakatlari.
Moliyaviy hisobot quyidagilarni ham ochib berishi kerak:
1. Nomoddiy aktivlarning uni dastlabki aks ettirish sanasidan boshlab 5 yildan oshgan amortizatsiya davrini qabul qilishning sababini;
2. Tiklanayotgan qiymatni belgilash paytida ularning joriy qiymati darajasiga qadar diskontlash qo’llanilgan yoki qo’llanilmaganini;
3. Mulk huquqiga cheklashlar, shuningdek majburiyatni ta’minlash sifatida ishlatilgan nomoddiy aktivlar mavjudligi va summasini;
4. Nomoddiy aktivlarni xarid qilishga ajratilgan mablaglar summasini.

Keyingi axborot nomoddiy aktivlar moddalarining qayta baholangan ushbu qiymatlarini aks ettirishda ochib berilishi kerak:

1. Aktivlarning bozor qiymati belgilangan asos;
2. Qayta baholashning haqiqiy sanasi;
3. Baholash ushbu sohadagi mustaqil ekspert (baholovchi) tomonidan amalga oshirildimi yoki tahlil qilindimi;
4. Nomoddiy aktivlarning moliyaviy hisobotga kiritiladigan har bir darajasi - balans qiymati, bunda barcha aktivlarning qiymati standart rejimdan foydalanganda belgilanishi shart qilib qo’yiladi;
5. Qayta baholashning davr ichida o’zgarishlarni aks ettiruvchi rezervi va aksiyadorlar o’rtasida qoldiq (saldo)ni taqsimlash bo’yicha har qanday cheklashlar;
6. Nomoddiy aktivlarning har bir darajasi uchun, buning sabablari bilan birga ularning joriy bozor qiymatini aniq belgilash mumkin bo’lmagan aktivlarning balans qiymati;
7. Nomoddiy aktivlarning har bir darajasi uchun, agar barcha aktivlar qiymati standart rejimdan foydalanib aks ettirilganda amortizatsiya summasi.
Ruxsat berilgan muqobillik rejimiga muvofiq belgilangan qiymat bo’yicha aks ettiriladigan nomoddiy aktivlar darajalari standart rejimga muvofiq belgilangan qiymat bo’yicha ko’rsatiladigan aktivlar darajalaridan alohida aks ettirilishi kerak.
Nomoddiy aktiv to’liq eskirgan, sotilgan, tekinga berilgan hollarda hisobdan o’chiriladi.
Nomoddiy aktivning chiqib ketishidan olingan daromad yoki zarar sotishdan kutilayotgan tushum va aktivning balans (qoldiq) qiymati o’rtasidagi tafovut sifatida belgilanadi. U moliyaviy natijalar to’grisidagi hisobotda daromad yoki xarajat sifatida tan olinadi.