Maydonli tranzistor tuzulishi va ishlash tamoyili

1.2 MDYA-tranzistorlar tuzulishi va ishlash tamoyili 
Yarimo‘tkazgich asosida tayyorlangan n-kanalli MDYa-tranzistorning real 
strukturasi 1–rasmda ko‘rsatilgan. Maydon effektini hosil qiluvchi metel elektrodni 
zatvor (Z) deb atashadi. Qolgan ikkita elektrodlarni istok (I) va stok (S) deb 
atashadi. Kanalning ishchi tashuvchilari (mos keluvchi kuchlanish qutublarida) 
keladigan elektrod stokdir. Agarda kanal n-turda bo‘lsa, ishchi tashuvchilar – 
elektronlar va stok qutubi musbat bo‘ladi. Istokni odatda taglik (T) deb ataluvchi 
asosiy yarimo‘tkazgich plastinasiga ulashadi [5-6]. 
Ishlash prinsipi
. Sirtning muvozanatli potensiali nolga teng (
0
0

S

) 
bo‘lgan ideal holatda n-kanalli MDYa-tranzistor quyidagicha ishlaydi. Zatvor istok 
bilan ulangan bo‘lsin, ya’ni 
0

ZI
U
. Bu holatda kanal mavjud bo‘lmaydi va stok 
hamda istok orasidagi yo‘lda ikkita qarama qarshi ulangan p-n
+
-o‘tish bo‘ladi. 
Shuning uchun 
U
SI
kuchlanishi berilganda stok zanjiridagi tok juda kichik bo‘ladi. 
Agarda zatvorga manfiy kuchlanish berilsa, sirt oldi qatlami kovaklar bilan 
boyitiladi; bunda ishchi zanjirda tok kam o‘zgaradi. Agarda zatvorga yanada katta 
musbat siljish 
0

ZI
U
berilsa, dastlab kambag‘allashgan qatlam (akseptorlarning 
hajmiy zaryadi) hosil bo‘ladi. So‘ngra elektronlarning inversion qatlami hosil 
bo‘ladi, ya’ni o‘tkazuvchi kanal. Shundan so‘ng stok toki yakuniy qiymatga ega 
bo‘ladi va zatvordagi kuchlanishga bog‘liq bo‘ladi. Bu MDYa-tranzistorning 
rejimidir. Kirish toki (zatvor zanjirida) kam bo‘lganligi uchun quvvat bo‘yicha 
kuchaytirish bo‘ladi. 
Muvozanat holatda mavjud bo‘lmagan va tashqi kuchlanish ta’sirida hosil 
bo‘luvchi kanallar induksion (hosil bo‘ladigan) deyiladi. Hosil bo‘lgan kanalning 
qalinligi (1-2 nm) deyarli o‘zgarmasdir. Shuning uchun kanal o‘tkazuvchanligining 
modulyasiyasi tashuvchilar konsentrasiyasining o‘zgarishi tufaylidir. Kanal hosil 
bo‘lishiga olib keluvchi zatvordagi kuchlanishni ostonaviy kuchlanish deb atashadi 

---

13 
va U
0
bilan belgilanadi. Kanalning uzunligi 
L
istok va stok qatlamlari orasidagi 
masofaga teng bo‘lsa, kenligi 
Z
– mazkur qatlamlarning kengligiga tengdir
Agarda n-turdagi taglik tanlansa, istok va stok qatlamlarini p
+
-turda qilinsa, 
p-kanalli hosil bo‘linadigan MDYa-tranzistor hosil bo‘ladi. Unga teskari qutubdagi 
ostonaviy va ishchi kuchlanish xarakterlidir: 
0
0

U
, 
0

ZI
U
, 
0

SI
U
. 
MDYa-tranzistor tagliklarini, kanalni hosil bo‘lishini osonlashtirish va istok 
hamda stok o‘tishlarning teshilish kuchlanishini oshirish maqsadida yuqori 
solishtirma qarshilikka ega bo‘lgan materialdan tayyorlashadi. 
MDYa-tranzistorlarning ishlash mexanizmi va xossalari bir hildir. Biroq 
ayrim farq mavjuddir. Birinchidan, n-kanalli tranzistorlarning ishchi tashuvchilari 
– elektronlarning harakatchanligi kovaklarnikiga qaraganda uch marta katta 
bo‘lganligi uchun ular tezkor bo‘ladi. Ikkinchidan, n- va p- kanalli 
tranzistorlarning sirtoldi qatlamlarining strukturasi muvozanat holatda farq qiladi. 
Bu esa ostonaviy kuchlanish kattaligiga ta’sir qiladi. 
Sirtoldi qatlam strukturasidagi farq, oksid mavjud bo‘ladigan musbat 
zaryadning turlicha ta’siri bilan tushuntiriladi. N-turdagi taglikda maskur zaryad p-
kanalni hosil bo‘lishiga to‘sqinlik qiluvchi boyitilgan qatlamni hosil qiladi. Bunga 
mos ravishda p-kanalli tranzistorda ostonaviy kuchlanish katta bo‘ladi. P-turdagi 
taglikda maskur zaryad kambag‘allashgan qatlamni hosil qiladi, ya’ni n-kanal hosil 
bo‘lishini yengillashtiradi; shu sababli n-kanalli tranzistorlarda ostonaviy 
kuchlanish kamayadi. 
Ba’zida oksiddagi musbat zaryad nafaqat kambag‘allashgan, balki invers 
qatlamni hosil qilishi mumkin, ya’ni n-kanalni. Bunday kanal nol kuchlanishda 
mavjud bo‘lganligi uchun uni induksiyalangan deb bo‘lmaydi. Demak, ostonaviy 
kuchlanish kattaligi o‘zining oddiy ma’nosini yo‘qotadi. Mazkur turdagi 
tranzistorlarda kanalni mavjud bo‘lgan deb atashsa, ostonaviy kuchlanish o‘rniga 
uzish kuchlanishi degan parametr kiritiladi. Bu kuchlanishda muvozanatdagi 
inversion qatlamdagi elektronlar sirtdan ittariladi va mavjud bo‘lgan kanal yo‘q 
bo‘ladi. Umuman olganda ichki kanalning mavjud bo‘lishi MDYa-

---

14 
tranzistorlarning ishlatilishiga to‘sqinlik qilmaydi. Bunday tranzistorlar zatvordagi 
kuchlanishning ikkala qutubida ishlaydi: manfiy qutubda kanal tashuvchilar bilan 
kambag‘allashgan va stok toki kamayadi, musbat qutubda kanal boyitiladi va tok 
oshadi. Zatvordagi kuchlanishning bitta qutubida ishlasa ham kanali hosil 
qilinadigan tranzistorlar keng tarqalgandir. Ichki kanal talab qilingan hollarda 
kanal, ionli legirlash usuli yordamida yupqa sirt oldi qatlami ko‘rinishida 
tayyorlanadi