Maxsus ta`lim vazirligi

Birinchi usul. Taqvimning tuzilishi musobaqaga qatnashuvchi jamoalar soniga bog’liq. Buning uchun jamoalar soniga yaqin toq son olinadi va shunga loyiq vertikal chiziqlar chiziladi. Masalan: 6 jamoa olsak, unga yaqin toq - 5, demak, besh vertikal chiziq chiziladi. 8 jamoa olsak, unga yaqin toq son - 7 va hokazo. So’ngra birinchi vertikal chiziqning tagiga birinchi raqam qo’yiladi. Qatnashuvchi qolgan jamoalarning tartib raqamini esa shu chiziqning o’ng tarafidan ketma-ket yuqoriga, keyin pastga qarab soat strelkasiga qarama-qarshi ravishda chiziqning chap tarafidan yoziladi (1-jadval, 1- Vertikal chiziqlarning tagi va ustiga, tagidan boshlab ishtirok etuvchi jamoalarning umumiy soniga yaqin toq songacha, chap-dan o’ngga qarab bittadan ustun tashlab jamoalarning raqamlari yoziladi (1-jadval). Bu raqamlar vertikal chiziqlarning o’ng va chap tarafiga qatnashuvchi jamoalarni yozishda dastlabki raqam bo’lib xizmat qiladi. Qolgan raqamlar soat strelkasiga qarama-qarshi, vertikal chi-ziq tagidagi raqamdan ko’paytirilib, vertikal chiziq tepasidagi ra-qamdan esa kamaytirilib yoziladi. Shu grafalar to’ldirilgandan so’ng o’yin kalendari tuziladi. Buning uchun vertikal chiziqlarning ikki tomonidagi bir-biriga parallel raqamlarni juftlab qo’shib yozish zarur. Ishtirok etuvchi jamoalarning umumiy soni toq bo’lsa, u holda vertikal chiziqlarning ustidagi va tagidagi raqamlar shu kungi o’yinda ishtirok etmaydigan jamoalarni ko’rsatadi. O’yinning taqvim kuni jadvalini tuzishda bo’sh raqamlar (vertikal chiziqlar­ning usti va tagidagi) oxirgi jamoa bilan boshlanadi (bizning miso-limizda 1-6 bilan).
Hakamlar hay'ati 2 kishidan iborat. Ularga ikki kishi ham yordam beradi. Bu taymer va yordamchi. Vakolatli shaxslar gandbolda qancha yarmi borligini, o'yin vaqti qancha, gandbolda qancha davr borligini bilishadi. Ularning o'z huquqlari va majburiyatlari bor. Futbolchilarning barcha harakatlarini ko'rish uchun hakamlar doimiy ravishda maydon bo'ylab harakat qilishlari kerak. Ular raqiblarning harakatlarini ko'rib chiqish uchun eng yaxshi joyni tanlashadi. Hakam vaziyatni nazorat qilishi shart. Maydon hakami markazda hujum qilayotgan ikkinchi qator o'yinchilari va yarim o'rta vazndagi gandbolchilar o'rtasida bo'lishi kerak. Ushbu sport turi qoidalari va qoidalariga ko'ra, hakamlar maydon atrofida bema'ni yurmasliklari kerak. Jamoa a'zolarining o'yiniga xalaqit berish uchun ular to'p ortidan yugurmasliklari kerak.
Gandbolda hakamning ishlash xususiyatlari:

• 
  hakam diagonal bilan yurishi kerak;
  
• 
  maydon hakami chiziqda o'ynaydigan barcha o'yinchilarga qarashga majburdir;
  
• 
  hakamning javobgarligi ma'lum bir jamoaning futbolchisiga imo-ishoralar yoki yuz ifodalari bilan uni qoidabuzarlikni ko'rganligini aniq ko'rsatishi;
  
• 
  vakolatli shaxs qoidalarning buzilishini yoki yomon o'yin o'ynashga urinishlarni qayd qiladi;
  
• 
  sudya bitta jang to'g'ri yoki yo'qligini hal qiladi;
  
• 
  hakam darvoza yonida turganda, o'yinni, uloqtirishlarning bajarilishini, to'pning yon chiziqdan chiqishini boshqarishi kerak;
  
• 
  agar qoidabuzarlik qayd etilsa, vakolatli shaxs hushtak chalib, xato qilgan va qoidalarni buzgan o'yinchi yoki jamoa a'zolariga yugurishi kerak;
  
• 
  hakamlar tezkor, qat'iyatli va jamoalardan biriga xayrixoh bo'lmasligi kerak.
  

Hakamlar o'yinga e'tibor qaratishlari kerak, ammo o'zlarini tabiiy tutishlari kerak. Faqat xotirjam va xotirjam odamgina uning har qanday qarorida adashmaydi. Hakamlar faqat o'yin to'xtatilgandagina tomonlarni almashtirish huquqiga ega. Bu taym-aut yoki etti metrga uloqtirish bo'lishi mumkin.
Maydonda 2 hakam bo'lishi muhim. Bu qulay, chunki muammolarni hal qilish mumkin (jarohat olgan o'yinchini tomosha qiling va yordamga chaqiring, silliq pol yoki yirtilgan to'r bilan muammoni hal qiling), ikkinchisi, shu bilan birga, qoidalar gandbolchilar tomonidan buzilmasligini bilib oladi. Agar ikkinchi hakam 1 hakamning fikriga qo'shilmasa, u holda qo'shma yig'ilish o'tkaziladi. Komissiyaning barcha a'zolari o'z fikrlarini bildiradilar va kelishuvga erishadilar.

Xulosa. Musoboqalarini doimiy ravishda o’tkazish o’quvchilari sog’ligini mustaxkamlash bilan bir qatorda ularni sportning ushbu ajoyib turiga bo’lgan qiziqishini yanada ham oshiradi. Shu bois ham jismoniy tarbiya mutaxasisi barcha sport turlari qatori o’quv yili boshida gandbol musoboqalarini ham yillik musoboqalar taqvimiga kiritishi zarur. Maktablarda jismoniy tarbiya va sog’lomlashtirish tadbirlari, barcha sport turlarini ommoviylashtirish ishlarini hisobga olgan holda futbol musoboqalarni olimpiya tizimida, ya’ni, bir mag’lubiyatdan keyin chiqib ketish tizimida o’tkazish yaxshi samara beradi. Musoboqalarni aylanma tizimda o’tkazilishi ko’p vaqtni olganligi uchun maktab sharoitida yoki maktablar o’rtasida, shahar, tuman maktablari o’rtasida “Umid nihollari ” musoboqalarida keng foydalanilmaydi. Musoboqalarni ushbu tizimidan O’zbekiston chempionatining barcha tabaqalarida keng foydalaniladi (kubok o’yinlaridan tashqari).

Musoboqada jismoniy, texnik – taktik va ruhiy jixatdan yaxshi tayyorgarlikka ega bo’lgan 2002-yil o’quvchilari g’alaba qozondilar. 2003-yil tug’ilgan bollalar jamoalari ham mazmunli ishtirok etdilar. Ushbu tizimda kuchli jamoalarni aniqlab olishga ayrim to’sqinliklar bo’lishiga qaramay bollar terma jamoasi aniqlab olindi.
Bugungi kunda xotin – qizlar gandbolni rivojlantirish borasida ham mamlakatimizda gandbol jonkuyarlari tomonidan katta zafarli ishlar amalga oshirilmoqda. Viloyatimizning gandbol jamoasi bir necha bor respublika chempionatida g’oliblikni qo’lga kirish bilan bir qatorda xalqaro musoboqalarda ham chempionlikni qo’ldan bermay Osiyo da birinchi jamoa bo’lib qolmoqda. Shunday ekan biz ushbu jamoamiz tarkibini shaxrimizda, viloyatimizda ta’lim tarbiya olayotgan o’quvchi qizlarimiz bilan to’ldirishimiz kerak.
Musoboqalarni tashkil qilish va o’tkazishga doir qo’yidagi taklif va muloxozalarga amal qilgan jismoniy tarbiya mutaxassislari maktab o’quvchilari o’rtasida futbol musoboqalarini samarali yo’lga qo’ya oladi:
Musoboqa nizomini ishlab chiqib, ishtirokchilarni tanishtirsalar;
Musoboqaning maqsad va vazifalarini to’g’ri belgilab olsalar;
Musoboqaga rahbarlik qilsalar;
Musoboqani o’tkazish kuni, soati va shartlarini belgilab olsalar;
Musoboqani chiqib ketish tizimidan foydalansalar;
Musoboqalashuvchi jamoalarni talabnomalarini ko’rib chiqib uni tasdiqlasalar;
Musoboqa hakamlar kollegiyasini tuzib ishlarini qat’iy tartibda musoboqa qoidalirga asosan olib borsalar;
Norozilik arizalarini halol va adolatli ko’rib chiqib to’g’ri hulosa chiqarsalar;
Musoboqa g’oliblarini faxriy yorliq va sovg’alar bilan taqdirlasalar sportning ushbu gandbol turini maktab o’quvchi yoshlari orasida keng ommalashtirgan bo’ladilar.

Foydalanilgan adabiyotlar ro`yxati

1. 
   Pavlov Sh.K. Qo’l to’pi. Musoboqa qoidalari.- Toshkent- 1987 yil.
   
2. 
   Pavlov Sh.K. Qo’l to’pi. Darslik.- Toshkent- 1990 yil.
   
3. 
   Pavlov Sh.K. Abdurahmonov F.A. Shelyagina I.N. “Gandbol mutahasisligi talabalarning o’quv-tadqiqot ishlari” Toshkent- 1991 yil.
   
4. 
   Pavlov Sh.K. (Gandbol) Jismoniy tarbiya institutlari uchun dastur. Toshkent- 1998 yil.
   
5. 
   Pavlov Sh.K. Abdurahmonov F.A. Azizova R.I. (Musoboqa qoidalari, ularni tashkil etish va o’tkazish tizimi).- Toshkent- 2007 yil.
   
6. 
   Sh.Pavlov, F.Abduraxmonov, J.Akramov, “Gandbol” O’zDJTI nashriyoti matbaa bo’limi, 2005 yil.
   
7. 
   Sh.Pavlov, F.Abduraxmonov, R,I.Azizov “Gandbol” Toshkent 2007 yil.
   
8. 
   T.Usmonxo’jayev, X.Meliyev Milliy harakatli o’yinlar. Toshkent “O’qituvchi” 2000 yil.
   
9. 
   T.Usmonxo’jayev, F.Xo’jayev “Ming bir o’yin” Toshkent “O’qituvchi” 1990 yil.
   
10. 
    Davlat ta’lim standartlaridan o’rin olgan “Sport o’yin”larining jismoniy, iqtisodiy va moddiy texnika bazasini rivojlantirish muammolari. Mintaqaviy ilmiy – amaliy seminar (Ma’ruzalar). Samarqand 2006 yil.