Maxsus ta’lim vazirligi

2.2. Korxona menejerlarining darajalari

Menejerlarning tashkilotdagi o‘rniga, ular tomonidan hal qilinadigan vazifalarga ko‘ra ushbu vazifalar ularga ko‘proq yoki kamroq darajada mos bo‘lishi mumkin. Ammo har bir menejer albatta qarorlar qabul qiladi, axborotlar bilan ishlaydi va tashkilot (bo‘linma)ning rahbari bo'ladi.

Menejerlar an’anaviy ravishda uchta darajaga: quyi, o‘rta,
yuqoriga bo‘linadi . Quyi darajadagi menejerlar (kichik boshliqlar) bevosita ishchilar va boshqa xodimlarga (boshqaruvchilarga emas) rahbarlik qiladilar. Ularning zo‘raki ishi bitta vazifadan boshqasiga tez-tez olish bilan tariflanadi. Qarorlarni amalga oshirish uchun vaqtli davr g‘oyatda qisqadir.

O‘rtacha darajadagi menejerlar kichik boshliqlarning ishini muvofiqlashtiradi va nazorat qiladi. Ular odatda tashkilotdagi yirik bolinmalarni boshqaradi va yuqori hamda quyi darajalardagi rahbarlar o‘rtasidagi o‘ziga xos bufer bo’ladi.

Yuqori darajadagi menejerlar umuman tashkilot uchun qarorlar
qabul qilishga javob beradi. Ularning ishi aniq yakunlanishga ega emas, katta tavakkalchilikka ega. Bu bo‘gln menejerlari boshqa bo‘g‘inlar menejerlariga qaraganda ancha kamroqdir. Ularning mehnati yuqori baholanadi, qoidaga ko’ra yaxshi haq tolanadi.

G‘arb korxonalarida yana quyidagilar ajratiladi:

— «top management — boshqaruvning yuqori bo‘g‘ini (bosh direktor va boshqaruvning boshqa a’zolari);

— «middle management - boshqaruvning o‘rtacha bo‘g‘ini (boshqarmalar va mustaqil bolimlar rahbarlari);

— «tower management - boshqaruvning quyi bo‘g‘inlari (bolinmalar va ularga o‘xshash boshqa bolimlar rahbarlari).

Menejerning obrazi doimiy ravishda boyib boradi, insoniyroq bo‘ladi. Hozirgi vaqtga qadar menejmentning vatani bo‘lgan AQSHda ratsional turdagi menejerlar ustuvorlik qilgan, ular ko'proq muhandislik

— iqtisodiy ko‘nikmalarga va boshqaruvga, yondashuvlarga ega bo‘lgan.

Ammo hozirgi vaqtda yangi turdagi menejerlar paydo bo‘ldi, ular asta-sekin ishlab chiqarishdagi insoniy omillarni hisobga olish tomoniga yuz o‘girmoqda.

Buning ustiga, bu turli-tumanliklar ishga doir xulqqa xos alomatlarni
kasb etmoqda. Yana shuni ta’kidlash zarurki, ierarxiyaning darajasi qancha
yuqori bo‘lsa, menejerning shuncha ko‘p ish vaqti strategik, istiqbolli vazifalarni hal qilishga sarflanishi kerak. Pastroq darajada, aksincha, menejer ko‘proq operativ masalalar bilan shug‘ullanishi kerak. Yuqori darajadagi menejerlar ish vaqtining quyidagi tuzilmasi tavsiya etiladi: strategik vazifalar vaqtning - 60%, taktik - 25%, operativ - 15%, o'rtacha darajadagi menejerlar tegishli ravishda 20, 50 va 25%; quyi bo‘g‘in menejerlari 10, 25 va 65%.

To‘g‘ri chiziqli va vazifaviy menejerlarni ham ajratish mumkin. Birinchilar tashkilotlar, muassasalar, sexlarni boshqaradi, ikkinchisi vazifaviy bo‘linmalarga rahbarlik qiladi. Menejerlar jamiyatda sezilarli rolni o‘ynovchi ijtimoiy qatlamni tashkil qiladi. Menejerlar asosan xususiy kompaniyalarda ishlaydi. Ularning boshqaruvdagi alohida rolini tan olinishi kasbiy ajratilish, maxsus tayyorgarligi haqidagi masalani qo‘ydi.

Menejerning kasb egasi ekanligi, hammadan avval, ishlab chiqarish (tijorat) va boshqaruvni tashkil qilish sohasidagi maxsus bilimlar va ko‘nikmalarga egaligidan, har xil sohadagi odamlar bilan ishlashga qodirligidan iboratdir.

Buning ustiga, avvallari tashkilotni boshqarish uchun ushbu sohada mutaxassis bo‘lish shart emas, boshqaruv texnologiyasi va texnikasini bilish, odamlar bilan ishlay olishlikning o‘zi yetarli deb hisoblangan.

Hozirgi vaqtda ijtimoiy ishlab chiqarishni rivojlanishi natijasida bunday yondashuv tanqidga uchramoqda, chunki yollanma menejerlar o‘zlarini ishlab chiqarish bilan tenglashtirmaydi, firmaning maqsadlari ularning shaxsiy maqsadlariga aylanmaydi. Buning ustiga ularning biznes maktablardagi tayyorgarligi ko‘pincha ishlab chiqarishning ehtiyojlariga mos kelmaydi, maktablarning bitiruvchilari uning sharoitlariga yomon moslashadilar.

Shuning uchun Yevropa va Yaponiya kompaniyalarida, qoidaga ko‘ra, boshqaruvchilarni chetdan taklif qilmaslik, ularni firmaning ichida «o‘stirish» ishlatiladi. Shunga qaramasdan, bir qator davlatlar, ayniqsa AQSH kompaniyalarida hali ham kasbiy boshqaruvchini yollash amaliyoti keng tarqalgan.

Tadqiqotchilarning ma’lumotlariga ko‘ra, zamonaviy rahbar faqat 15—20% o‘z sohasidagi mutaxassis bo‘lishi kerak, u hammadan avval tashkilotchi, ruhshunos, sotsiolog bo‘lishi kerak. Zamonaviy korxonalar ko‘proq darajada insonning e’tibor markazida turadigan sotsiotexnik tizimlar bo'yicha mutaxassislarga muhtojlar. Har qanday darajadagi menejerni oldiga bir qator talablar qo‘yiladi. U quyidagi asosiy sifatlarga ega bo‘lishi kerak:

— zamonaviy tashkilotni boshqarish sohasidagi bilimlar va tajribaning mavjudligi;

— faoliyatning turi va xarakteri bo‘yicha tashkilot tegishli bo‘lgan sohaning holati va rivojlanishi masalalarida (tadqiqotlarning holati, texnika, texnologiya, raqobot, mahsulotga talabning dinamikasida) omilkorlik;

— nafaqat ma’muriy boshqarish, balki tadbirkorlik ko‘nikmalariga ega bo‘lish, bozordagi vaziyatni boshqarishni bilish, tashabbus ko‘rsatish va firma resurslarini qollashning foydaliroq sohalarida faol qayta taqsimlash;

— yuqori dinamiklik va noaniqlik sharoitida quyida turuvchi rahbarlar va xodimlar bilan kelishish asosida omilkor qarorlarni asoslash va qabul qilish, ularning qabul qilingan qarorlarni amalga oshirishdagi ishtirokini taqsimlashni bilish;

— asosiy bozorlar yoki ularning hozir ishlanayotgan yoki ishlamoqchi bolgan segmentlaridagi iqtisodiy vaziyatni tahlil qilish sohasidagi amaliy bilimlar va tajribaning mavjudligi;

— yuqori madaniyat, soflik, hamma narsada namuna bolish qobiliyati;

— raqib firmalar faoliyati va harakatlarini tahlil qilishni bilish;

— tashkilot resurslarini boshqarish qobiliyati va bilishi;

— tashkilot ishini bashorat qilish va rejalashtirishni bilish;

— tashkilotni boshqarish va faoliyat yuritishning samaradorligini oshirish usullariga egalik qilish;

— zamonaviy axborot texnologiyalari, kommunikatsiya va aloqa vositalariga egalik qilish;

— odamlar bilan ishlash, ularga ta’sir ko‘rsatish qobiliyati va bilimi, buning uchun zarur bo‘lgan dilkashlik, adolatlilikka ega bo‘lish, «insoniy munosabatlar»ni bilish;

— o‘zini-o‘zi va o‘z vaqtini boshqarishni bilish;

— masalalarni hal qilishda qat’iylik, g‘ayratlilik, dinamiklik;

— rasmiy va norasmiy tuzilmalarning o'zaro aloqasini hisobga olish hamda odamlar bilan munosabatlarni o'rnatishni bilish;

— bilimlar va farosatlilik (tashkilotdagi aniq sharoitlarni bilish, ularda o‘z yo'lini topa bilish, farosatli va topqir bo‘lish);

— o‘ziga-o‘zi yordam ko‘rsatishni bilish, tashkilotdagi ma’lum

sharoitlarda boshqaruv ko‘nikmalarini rivojlantirish hisobiga o‘zini qo‘llab-quvvatlash;

— o‘z mamlakati va boshqa mamlakatlardagi firmalar aro o‘zining o‘rnini kuchaytirish yoki ishlab qolishga intilayotgan bozorlardagi xo‘jalik holatini rivojlanishi, talabning xususiyatlari, iqtisodiyotni davlat tomonidan tartibga solish choralari tendensiyalarini oldindan ko‘ra olishni bilish.

Menejerlar tashkiliy qobiliyatga ega bo‘lishlari kerak, uning ostida insonga tashkiliy faoliyat usullarini egallash va ularni muvaffaqiyatli amalga oshirish imkoniyatini beruvchi shaxsning shaxsiy-psixologik xususiyatlari tushuniladi. Quyidagilar tashkiliy qobiliyatlarga kiradi:

— moslashilgan safarbarlik, ya’ni faoliyatning ijodiy shakllari, bilimlarni chuqurlashtirish, tashabbuskorlikka moyillik, konservatizmga chiday olmaslik, asoslangan tavakkalchilikka tayyorlik, yangiliklarga intilish, o‘zini tuta bilish, tadbirkorlik va h.k.;

— aloqa qila olishlik, ya’ni dilkashlik, odamlami o‘ziga romqilish qobiliyati, odamlarni eshitish, tushunish va ishontirishni bilish hamda nizoli vaziyatga hamsuhbatining ko‘zi bilan qarash qobiliyati;

— stresslarga barqarorlik, ya’ni muammoli vaziyatlarda aqliy

va hissiyotli himoyalanganlik, o‘zini-o‘zi tuta bilishlik va qarorlar
qabul qilishda tafakkurning xushyorligi;

— dominativlik (ustun bo‘lishlik), ya’ni hukmronlik, shuhratparastlik, shaxsiy mustaqillik, yetakchilikka intilish, o'zinio‘zi hurmat qilish, irodali xarakter.

Har qanday darajadagi menejerning oldiga qo‘yiladigan muhim talab odamlarni boshqarishni bilishdan iboratdir. Ularga quyidagilar kiradi:

— o‘zining to‘g‘ridan to‘g‘ri qo‘l ostidagilarni, ularning qobiliyatlari va o‘zlariga topshirilgan aniq ishni bajarish imkoniyatlarini mukammal bilish;

— korxona va xodimlarni bog‘lovchi sharoitlarni bilish, ular va boshqalarning manfaatlarini adolatli asosda himoyalash;

— menejerning psixologik omilkorligi;

— jamoaning birligini saqlab qolish va tashkilotning faoliyat yuritishi samaradorligini ta’minlash maqsadida qobiliyatsizlarni bartaraf qilishni bilish.