Maxsus talim vazirligi

Tuproqning solishtirma og'irligini aniqlash.
Malum hajmdagi tuproq qattiq qismi og'irligining shunday hajmdagi suv massasiga bolgan nisbati tuproqning solishtirma og'irligi deyiladi. Tuproqning solishtirma og'irligi, uning mineral va kimyoviy tarkibiga ко^лга о zgaruvchan bolib, o'rta hisobda 2,5 - 2,7 dir.
Masalan, oz chirindili bo'z tuproqlarning solishtirma og'irligi taxminan 2,70— 2,75, chirindisi ко^лр bolgan qora tuproqlarning solishtirma og'irligi esa 2,35— 2,40, torfli tuproqlarniki esa 1,8 atrofida boladi. Tuproqning bu fizik xossasini o'rganish ham bir qancha nazariy va amaliy masalalarni xal etishga yordam beradi.
Tuproqning solishtirma og' irligini aniqlashda bir necha xil usullar taklif etilgan. Bulardan N. A. Kachinskiyning massa va M. Bahodirovning hajmiy usullari eng qulay va oddiydir.
Massa usuli. Massa usuli bilan tuproqning solishtirma og' irligini aniqlash malum miqdordagi tuproq siqib chiqargan suv og'irligini hisoblashga asoslangan.
Ishlash tartibi. Hajmi 50 yoki 100 mm li piknometrga (yarim qilib) distillangan suv quyiladi. Suvdagi havoni chiqarib yuborish uchun piknometr qizdiriladi va havosi butunlay chiqib ketguncha 15—20 minut sekin qaynatiladi. So'ngra piknometr xona haroratigacha sovitilgach, oldindan tayyorlab qo'yilgan havosizlantirilgan suvdan bo'g'zidagi chiziqgacha quyiladi va analitik tarozida suvli piknometrning og'irligi aniqlanadi. So'ngra piknometrdagi suv boshqa idishga quyiladi. Maydalangan va teshiklari 1 mm li elakchadan o'tkazilgan tuproqdan 5 yoki 10 g olib, changitib yubormasdan ehtiyotlik bilan piknometrga solinadi va piknometr bo'g'zida yopishib qolgan zarralar boshqa idishga olib qo'yilgan suv bilan yuvib tushiriladi va bir oz qaynatiladi. So'ngra piknometr xona haroratigacha sovitilib, suvi chiziqqayetkazilib, piknometrning og'irligi suv va tuproq bilan birga aniqlanadi.
Tuproqning solishtirma og'irligi quyidagi formula bilan hosiblanadi va ish jadvali tuziladi:
^P-(AQR-S)
d — tuproqning solishtirma og' irligi;
A—piknometrning suv bilan og'irligi (g hisobida);
P - tuproqning og'irligi (g hisobida);
S - piknometrning suv va tuproq bilan og'irligi.

Masalan, A 2,5 ga teng.
-125 g, R —10 g, S —131 g bolsa, tuproqning solishtirma og'irligi

Tuproqning solishtirma massasini aniqlash

Tuproq	Qatlam	Piknometrnmig		Tuproq	piknomet		Tuproq
namun	chuqur			ogir			ning
a		Sof	Tuproq		Suvva	Suv	solishti
	Hgi,	massasi,	bilan	I121 2	tuproq	bilan	rma
sining	sm.	g	massasi,		bilan	masasi	massas
nomeri			g		massasi		i,
							gG'sm

12
0-20
120
130
10
131
125
2.5

Tuproqning umumiy g'ovakligini aniqlash.

Tuproq tarkibidagi mexanik zarralar, struktura bcTlakchalari oralig'i, ildiz, qurt-qumursqa ycTllari hisobiga hosil bolgan bo'shliqlar yig'indisi tuproqning g'ovakligi deyiladi.
Ko'pchilik tuproqda g'ovaklikning umumiy hajmi 40—50% bcTladi. G ovaklik turli tuproqlarda va ularning ayrim qavatlarida har xil bo ladi. G ovaklik tuproq qatlamida suv va havoning harakat qilishiga va shunga qarab bir qancha fizik, kimyoviy va biologik jarayonlarning o'zgarib turishida katta ahamiyatga ega. Tuproqning g'ovakligi odatda foiz bilan ifodalanadi va quyidagi formula bilan aniqlanadi:
R q (d - di) - d x 100 R — tuproqning g'ovakligi (foiz hisobida); d — tuproqning solishtirma og' irligi; di—tuproqning hajm og'irligi.
Tuproqning g'ovakligini aniqlash.
№ Tuproq namunasi Qatlam Tuproqning Tuproqning Tuproqning
nomeri chuqurligi solishtirma hajm g'ovakligi,
massasi massasi %.
1 12 0-20 2.5 1.45 42
3 - laboratoriya mashg'uloti
Tuproq tarkibidagi gumus miqdorini I. V. Tyurin usulida aniqlash.
Tuproq chirindisi murakkab organik birikma bo'lganligi sababli, uni tuproqdan ajratib olish ancha qiyin. Shuning uchun uning umumiy miqdorini aniqlash bilan chegaralanadi. Tuproq chirindisining umumiy miqdorini turli usullar bilan aniqlash mumkin. Bulardan akademik I.V. Tyurin ishlab chiqqan hajmiy usulini ishlash oson va qulay.
Bu usul chirindi tarkibidagi uglerod (S) ni xromat angidrid eritmasi bilan
oksidlash va ortib qolgan xromat angidrid (SgO₃) ni mor tuzi FeSCU
(NN4)2S04^x6N20 eritmasi bilan titrlashga asoslangan.
Kerakli reaktivlar: 0,4 n xromat angidrid eritmasi, difenilantranil indikatori, 0,2 n mor tuzi eritmasi, distillangan suv.
Kye rakli asboblar: piniiet, analitik tarozi, chinni havoncha, elakcha, shisha bankacha, konussimon kolba, byuretka, kichik voronka yoki soat oynasi, yuvgich, shisha tayoqcha.
Ishlash tartibi. Analizuchuntayyorlangantuproqdananalitiktarozida0,1— 0,5 g cTlchab olib (oz chirindili tuproqdan ko'proq, ко^лр chirindili tuproqdan esa ozroq olinadi), hajmi 100 ml bolgan konussimon kolbaga solinadi. Kolbadagi tuproqda 0,4 n xromat angidrid eritmasidan shtativga o'rnatilgan byuretka yordamida 10 ml quyib yaxshilab chayqatiladi. Kolbaning og'zini kichik voronka yoki oyna bilan yopib, kolba 5 minut sekin qaynatiladi. Tuproq chirindisi bilan kaliy bixromat eritmasi o'rtasida quyidagi геакщуа boradi:
2K₂Sg₂0₇ Q 8N2SO4 Q ZS (chirindi) q 2 Sg₂ (S0₄)₃ Q 2K₂S0₄ Q 8N₂0 Q ZS0₂
Kolba sovitilganidan keyin unga 30—50 ml chamasi suv quyiladi va indikator sifatida fanilantranil yoki difenilamin eritmasidan 3-4 tomchi tomizib, shisha tayoqcha bilan sekin aralashtiriladi. Kolbadagi eritma to'q ко^лк tusga kirgach, xira yashil rangga o'tgunicha 0,2n mor tuzi FeS04(NN)2S04^x6N20 eritmasi bilan titrlanadi.
Mor tuzi bilan 0,4 n kaliy bixromat o'rtasida quyidagicha геакщуа boradi:
6 FeS04(NN)₂S0₄Q K₂Sg₂0₇ Q 7N₂S0₄ q Sg₂(S0₄)₃ Q 3Fe₂(S0₄)3 Q 6(NN₄)₂xS0₄ Q K₂S0₄Q7H₂O
Titrlashga sarflangan mor tuzi eritmasining hajmi aniqlanadi. Analiz natijasi, yani tuproqdagi chirindining umumiy mikdori quyidagi soddalashtirilgan formula bilan hisoblanadi va jadvali tuziladi:
Xq[(a-b)xNxl00xK]-H

№ Tuproq Qatlam Tuproq
namunasi chuqurligi og'irligi,
gr xisobida

1

20
0,5

0-20
0,4 n mor 0,2 n mor 1 ml mor К tuzi, ml tuzi, ml tuzidagi xisobida xisobida chirindi,

10,5

22,5

xisobida 0,0010362 1,02
Gumusning quruq tuproqqa bo'lgan nisbati 2,53

X— tuproqdagi chirindi miqdori (foiz hisobida);
a - 10 ml sof (tuproqsiz) 0,4 n xromat angidridni titrlashga ketgan 0,2 n mor tuzi eritmasi (ml hisobida);
b — konussimon kolbadagi eritmani titrlashga ketgan 0,2 n mor tuzi eritmasi (ml hisobida);
TV- 1 ml mor tuziga to'g'ri kelgan g hisobidagi chirindi (0,0010362 N— analizga olingan tuproq og'irligi (g hisobida), К — gigroskopik koeffiuienti (quruk tuproqqa nisbatan).
Masalan: a — 22,5 ml, b— 10,5 ml, TV— 0,0010362 g, H—0,5 g, £—1,02 bolsa, tuproqdagi chirindi miqdori 2,53% ga teng.
(22,5—10,5)-0.0010362x 100x 1,02 - 0,5 q 2,53%