Maxsus talim vazirligi samarqand davlat universiteti inson resurslarini boshqarish fakulteti

16.2. Investitsiyalar va qimmatli qog‘ozlar hisobi 
Moliyaviy qo‘yilma bu korxonaning qimmatli qog‘ozlarni sotib olish uchun qilgan xarajatlari, 
ya’ni pul mablag‘larini qo‘shma korxonalar, aksioner jamiyatlari, shirkatlarning asosiy vositalari, 
nomoddiy va boshqa aktivlariga qo‘shish shuningdek boshqa korxona va tashkilotlarga qarz berish 
tarzida berilgan debitor qarzlardir. 
Muddatiga qarab moliyaviy qo‘yilmalar qisqa muddatli va uzoq muddatli bo‘ladi. Bundan 
tashqari, moliyaviy qo‘yilmalarni u yoki bu kategoriyaga o‘tkazish qimmatli qog‘ozlarni sotib olish 
maqsadiga bog‘liq. Masalan, bir yil ichida undan foyda olish va qaytadan sotish maqsadida sotib 
olingan, qaytarish muddati bir yildan ortiq bo‘lgan, aksiya yoki obligatsiyalar qisqa muddatli 
qo‘yilmalarga kiradi. 

---

126 
Moliyaviy qo‘yilmalar sodir bo‘lganligini tasdiqlovchi hujjatlar bo‘lib olingan aksiyalar, turli 
sertifikatlar, obligatsiyalar, amalga oshirilgan qo‘yilmalar summasiga berilgan guvohnomalar, qarz 
berish bo‘yicha shartnomalar hisoblanadi. Korxonaning amalga oshirgan qo‘yilmalariga bo‘lgan 
huquqini tasdiqlovchi hujjatlari olinmagan moliyaviy qo‘yilmalar mablag‘lari alohida hisobga olinadi. 
Qimmatli qog‘ozlar sotilganligini tasdiqlovchi hujjatlarga obligatsiyalar va berilgan qarzlarni 
qaytarilganini tasdiqlovchi oldi – sotdi dalolatnomasi, to‘lov topshiriqlari kiradi. 
Moliyaviy qo‘yilmalar hisobi 5800 – «Qisqa muddatli investitsiyalarni hisobga oluvchi 
schyotlar» va 0600 – «Uzoq muddatli investitsiyalarni hisobga oluvchi schyotlar»da yuritiladi. 
Uzoq muddatli investitsiyalar hisobini ko‘rib chiqamiz. 0600 – «Uzoq muddatli investitsiyalarni 
hisobga oluvchi schyotlar» aktiv, pulli, Debet saldosiga ega bo‘lib, u oy boshiga bo‘lgan moliyaviy 
qo‘yilmalar summasini ko‘rsatadi. Bu schyotning Debetida: qimmatli qog‘ozlarni sotib olish, boshqa 
korxonalarga qilingan qo‘yilmalar, berilgan qarzlar summasi bo‘yicha sodir bo‘lgan muomalalar aks 
ettiriladi. Krediti bo‘yicha – qimmatli qog‘ozlarni qaytarish, sotish, qaytarilgan qarz summalar 
bo‘yicha sodir bo‘lgan muomalalar aks ettiriladi. 
0600–«Uzoq muddatli moliyaviy qo‘yilmalarni hisobga oluvchi schyotlar» bo‘yicha quyidagi: 
0610 - «Qimmatli qog‘ozlar”; 0620-«SHu’ba xo‘jalik jamiyatlariga investitsyalar»; 0630 - «Qaram 
xo‘jalik jamiyatlariga investitsiyalar»; 0640 - «CHet el kapitali mavjud bo‘lgan korxonalarga 
investitsiyalar»; 0690 - «Boshqa uzoq muddatli investitsiyalar» schyotlar ochilishi mumkin. 
Aktivlarni investitsiyalarga o‘tkazish tartibi va ularning turlari: 12 –“Moliyaviy investitsiyalar 
hisobi», 8-“Konsolidallashgan moliyaviy hisobotlar va shu’ba xo‘jalik jamiyatlariga investitsiyalar» 
va 14 - «Qo‘shma faoliyatda qatnashish ulushini moliyaviy hisobotda aks ettirish» buxgalteriya hisobi 
Milliy andazalari bilan tartibga solinadi. 
0610-“Qimmatli qog‘ozlar» schyotida davlat va mahalliy foizli zayom obligatsiyalari va shunga 
o‘xshagan qimmatli qog‘ozlarga qo‘yilgan mavjud uzoq muddatli qo‘yilmalar harakati hisobga olinadi. 
0620-«SHu’ba xo‘jalik jamiyatlariga investitsyalar», 0630-«Qaram xo‘jalik jamiyatlariga 
investitsiyalar» va 0640 - «CHet el kapitali mavjud bo‘lgan korxonalarga investitsiyalar» schyotlarida 
shu’ba, qo‘shma, uyushgan va qaram korxonalarga qo‘yilgan mavjud uzoq muddatli qo‘yilmalar 
hamda ularning harakati hisobga olinadi. 
0690-«Boshqa uzoq muddatli investitsiyalar» schyotida kelajakda foyda olish maqsadida davlat 
korxonalari yoki xayriya, ekologik jamiyatlariga qo‘yilgan uzoq muddatli investitsiyalar hisobga 
olinadi. Bu schyotlarning Debeti 5110-«Hisob – kitob schyoti» 9220-«Boshqa aktivlarning chiqib 
ketishi», 5210-«Mamlakat ichidagi valyuta schyotlari» va qimmatli qog‘ozlar sotib olish, boshqa 
korxonalarga qo‘yilgan investitsiya, berilgan qarzlar qaysi mablag‘lar hisobidan amalga oshirilishiga 
qarab, boshqa schyotlarning krediti bilan korrespondentlanadi. YUqorida keltirilgan schyotlar bo‘yicha 
analitik hisob dastlabki hujjatlarga asosan qo‘yilmalar, qimmatli qog‘ozlar turlari, qarzdor korxonalar 
bo‘yicha yuritiladi. 
Qimmatli qog‘ozlar bozorining mavjudligi, fond birjalarida qimmatli qog‘ozlarni oldi – sotdi 
muomalalarini amalga oshirilishi aksiya obligatsiyalarni nominal qiymatidan ortiq yoki kam baholarda 
sotib olinishini nazarda tutadi. Aksiyalar ularni sotib olish bilan bog‘liq bo‘lgan haqiqiy xarajatlar 
summasida qabul qilinadi va hisobga olinadi. Fond birjasida aksiyalar kursini oshishi va kamayishiga 
va aksiyalar bo‘yicha olinadigan dividendga qarab aksiyalarni sotish qiymati bilan nominal qiymati 
orasidagi farq yoki potensial foyda olishga yoki zarar qilishga olib keladi. 
Qisqa muddatli moliyaviy qo‘yilmalarni hisobga olish uchun 5800-«Qisqa muddatli 
investitsiyalar» schyotidan foydalaniladi. Bu schyot aktiv bo‘lib, Debet qoldig‘i oy boshiga qolgan bir 
yilgacha muddatga sotib olingan qimmatli qog‘ozlar yoki berilgan qarzlar summasini aks ettiradi. 
Debet oboroti hisobot oyida sotib olingan qimmatli qog‘ozlar, berilgan qisqa muddatli kreditlar va 
depozitga berilgan summani ko‘rsatadi. Kredit oborotida sotilgan aksiyalar, qaytarilgan obligatsiyalar 
yoki zayomlar va depozit summalar aks ettiriladi. Ko‘rsatib o‘tilgan qo‘yilmalar hisobi qo‘yilmalar 
turlari bo‘yicha quyidagi: 5810-«Qimmatli qog‘ozlar»; 5830-«Berilgan qisqa muddatli qarzlar» va 
5890-«Boshqa joriy investitsiyalar» schyotlarda yuritiladi. Bu schyotlar bo‘yicha muomalalar 
hujjatlari uzoq muddatli moliyaviy qo‘yilmalarga o‘xshagan, ularning analitik hisobining tuzilishi va 
yuritilishi ham shunday. 

---

127 
Boshqa korxonalarga asosiy vositalarni qo‘yish yo‘li bilan uzoq va qisqa muddatli qo‘yilmalar 
qilinsa, 9210-«Asosiy vositalarning chiqib ketishi» schyoti kreditlanib 0600 va 5800–schyotlarning 
tegishli schyotlari debetlanadi, Agar nomoddiy va boshqa aktivlar qo‘yilma qilinsa, 9220-«Boshqa 
aktivlarning chiqib ketishi» schyoti kreditlanadi. Aksiyalar sotib olinsa, boshqa korxonalarning ustav 
kapitaliga moliyaviy qo‘yilmalar o‘tkazilsa, 5110, 5210 – schyotlari kreditlanib, 0600 va 5800 – 
schyotlarning tegishli schyotlari debetlanadi. Sotilgan yoki qaytarilgan va o‘tkazib berilgan qimmatli 
qog‘ozlarning balans qiymatiga 9220 – schyot debetlanib 0600 va 5800 – schyotlarning tegishli 
schyotlari kreditlanadi. Depozit qo‘yilmalar va berilgan qarzlarning qaytarilishi 5110 va 5210 – 
schyotlarning debeti va 0600 va 5800– schyotlarning tegishli schyotlarini kreditida aks ettiriladi. 
Aksiyalar bo‘yicha olinadigan dividendlar hisoblanganda 4840-«Olinadigan dividendlar» schyoti 
debetlanib 9520-«Dividendlar ko‘rinishidagi daromadlar» schyoti kreditlanadi. Obligatsiyalar 
bo‘yicha foizlar hisoblansa, 4830-«Olinadigan foizlar» schyoti debetlanib 9530-«Foizlar 
ko‘rinishidagi daromadlar» schyoti kreditlanadi. Ushbu dividend va foizlar olinsa, 5110 «Hisob-kitob 
schyoti» debetlanib 4840 va 4830 – schyotlari kreditlanadi. 
Korxonaning aktividagi aksioner jamiyatlaridan sotib olingan aksiya va obligatsiyalari turli 
sabablarga ko‘ra sotilishi mumkin: aksiyalar rejadagi foydani keltirmasligi; aksiya va obligatsiyalarni 
faqat uzoq vaqt ichida foyda olish uchun emas, balki ularni keyinchalik sotish yo‘li bilan foyda olish 
maqsadida sotib olinishi. 
Qimmatli qog‘ozlarni sotish va sotishdan olingan natijani aniqlash uchun 9220-«Boshqa 
aktivlarning chiqib ketishi» schyotidan foydalaniladi. Bu schyotga xo‘jalik muomalalarini yozish 
nomoddiy aktivlarni sotish hisobiga o‘xshagan. 
Sotilgan yoki qaytarilgan qimmatli qog‘ozlarning balans qiymatiga 9220 -schyoti debetlanib 
0600 va 5800 - schyotlarning tegishli schyotlari kreditlanadi. Ushbu qiymatliklarni sotishdan foyda 
olinsa, 9220 - schyoti debetlanib, 9320 «Boshqa aktivlarning chiqib ketishidan foyda» schyoti 
kreditlanadi. Zarar qilinsa -9430-«Boshqa operatsion xarajatlar» schyoti debetlanib, 9220 -schyoti 
kreditlanadi. Qimmatli qog‘ozlarni sotishdan olingan tushumga 5110 yoki 5210- schyoti debetlanib 
9220 -schyoti kreditlanadi. 
Obligatsiyalarni sotib olishdan maqsad ularning nominal qiymatiga qarab foiz olish, shuningdek 
qaytarilgandan so‘ng obligatsiyalarning nominal qiymatini olishdir. SHu boisdan obligatsiyaning 
haqiqiy qiymati bilan nominal qiymati orasidagi farq shunday amortizatsiyalanishi kerakki, qaytarilish 
vaqtida haqiqiy qiymati obligatsiyaning nominal qiymatiga teng bo‘lsin. Bunda ikki variant mavjud: 
- obligatsiyani nominal qiymatidan ortiq summaga sotib olinishi. Bunday hollarda obligatsiyalar 
bo‘yicha foizlar sotib olingan vaqtda olingan daromad hisobidan ularning qiymatlari orasidagi farqini 
qisman hisobdan chiqarish yo‘li bilan haqiqiy qiymati nominal qiymatiga etkazib qo‘yiladi; 
- obligatsiyani nominal qiymatidan kam summaga sotib olinishi. Bunday hollarda obligatsiyadan 
foydalanish muddati ichida undan olinadigan foiz daromadini ko‘paytirish yo‘li bilan obligatsiyani 
qaytarish muddatigacha uning sotib olish narxi nominal qiymatiga etkazib qo‘yiladi. 
Obligatsiyalarni haqiqiy sotib olish qiymati bilan nominal qiymati orasidagi farqi, ularning 
muomalada bo‘lish muddati ichida bir tekisda - xo‘jalik faoliyatining natijasiga o‘tkazib boriladi. 
Bunda ikki variant mavjud: 
- obligatsiya nominal qiymatidan ortiq summaga sotib olinishi. Bunday hollarda obligatsiyaning 
haqiqiy qiymati har oyda qiymatlar orasidagi farqini zararga o‘tkazish yo‘li bilan nominal qiymatiga 
etkazib qo‘yiladi; 
- obligatsiyani nominal qiymatidan kam summaga sotib olinishi. Bunday hollarda obligatsiyani 
qaytarish muddati ichida farqini bir qismini har oyda hisoblab, firmaning foydasiga o‘tkazish yo‘li 
bilan nominal qiymatiga etkazib qo‘yiladi. 
Qisqa muddatli obligatsiyalar va shunga o‘xshagan qimmatli qog‘ozlar bo‘yicha foiz summasini 
puli olingunga qadar foydaga o‘tkazsa bo‘ladi. Uzoq muddatli obligatsiyalar bo‘yicha foiz hisoblash 
mumkin emas, chunki moddiylashtirilmagan foyda hosil bo‘ladi. Ehtiyotkorlik prinsipiga binoan 
moliyaviy natijalarni aks ettirishda uzoq muddatli obligatsiyalar muomalalari bo‘yicha sodir bo‘lgan 
zararlarni foyda yoki zararlar schyotiga o‘tkazish mumkin, lekin hisobotda, buxgalteriya hisobi 
bo‘yicha amaldagi Nizom talab qilganidek, bu demak, olingan foyda miqdorini buzib ko‘rsatishdir. 

---

128 
Uzoq muddatli obligatsiyalarni sotib olish xarajatlari ularning nominal qiymatidan ortiq bo‘lsa, 
uzoq muddatli obligatsiyalar muomalalari bo‘yicha zararlar obligatsiyalarni muomalada bo‘lish 
muddati ichida har oyda teng qismda korxonaning zarariga o‘tkazib boriladi. Lekin bunday 
muomalalarning foydasi yo‘q, shuning uchun ham ularga yo‘l qo‘ymaslik kerak.
Uzoq muddatli obligatsiyalar ko‘pincha qirqib olinadigan talonlari bilan chiqarilib, 
obligatsiyalarni muomalada bo‘lgan davri ichida vaqti - vaqti bilan ular bo‘yicha foizlar to‘lanadi. 
Bunday hollarda obligatsiyalarni sotib olish qiymati bilan nominal qiymati orasidaga farqi har gal 
korxonaga daromad hisoblaganda hisobdan chiqarib boriladi. Agar obligatsiyalarni sotib olish qiymati 
ularning nominal qiymatidan ortiq bo‘lsa, har gal foiz hisoblanganda obligatsiyalarning nominal 
qiymatidan ortiq summaning bir qismiga haqiqiy daromad kamaytirib boriladi. Schyotlarda 
quyidagicha buxgalteriya yozuvi beriladi: Dt 4830-«Olinadigan foizlar» – obligatsiyalar bo‘yicha 
olishga tegishli bo‘lgan foizlar summasiga, Kt 0610 «Qimmatli qog‘ozlar» – obligatsiyalarning 
nominal qiymatidan olingan haqiqiy qiymatining bir qismiga, 9530-«Foizlar ko‘rinishidagi 
daromadlar» schyoti – olishga tegishli foizning qolgan qismiga, ya’ni 4830 va 0610 – schyotlarga 
o‘tkazilgan summalar orasidagi farqiga. 
Xalqaro buxgalteriya hisobi andozasi konsepsiyalariga binoan, boshqa aktivlar kabi, 
investitsiyalar ham faqat o‘zlarida mujassamlangan foydani korxona kelajakda olishga etarli darajada 
ishonchi bo‘lsagina buxgalteriya hisobida aktivlar tarkibida hisobga olishi mumkin. Ularni sotib olishi 
uchun birgina qilingan xarajatlar etarli emas. Bu xarajatlar kelajakda iqtisodiy naf keltirishi 
to‘g‘risidagi ishonchni tasdiqlash zarur. Basharti bunday ishonch bo‘lmasa, qilingan sarflar aktivlar 
emas xarajatlar deb hisoblanadi.