Maxsus pedagogika

O'qitishda mustaqillik tamoyili
Bilim va malakalarni ongli o‘zlashtirish o ‘quvchilaming o'zidan m a’lum 
darajada mustaqillik va faollikni talab qiladi. Shunga qaramay, aqli zaif o'quvchilar 
ko‘pincha yuqori sinflarda ham hatto sodda savollaming yechimini to‘g‘ri 
tanlashda qiynaladilar.
Yordamchi maktab bolani o‘qitishda dastlab shunday sharoit yaratadiki, 
bu vaqtda o ‘quvchilarga doimo har yerda yordam beriladi. Qisqasi, o ‘quv 
topshiriqlarini bajarishdagi m ustaqillik o'quvchilar tom onidan ancha 
chegaralangan boladi. Shunga qaramay, bolalarni quyi sinflardan boshlab
63

---

ishlarni mustaqil bajarishga odatlantirmoq zarur. Bu mustaqillik dastlab 
to liq b olm asin, biroq o ‘quvchiga yordamni uyushtirish shunday bolishi 
kerakki, unda ishni mustaqil bajarishga xohish va o ‘z kuchiga ishonch 
hissi tarbiyalansin.
0 ‘quvchi ustidan haddan tashqari uzoq va doimiy homiylik qilish 
unda o ‘ziga ishonmaslik, ju r’atsizlik hissini mustahkamlashi mumkin. 
Shuning uchun aqli zaif bolalar bilan ishlashning birinchi bosqichida 
ularga mustaqil bajarish uchun yetarli darajada tushunarli bo‘lgan yoki 
arzim as yordam bilan bajariladigan (o ‘quv qo llan m alarin i tarqatish, 
sinfdagi gullarni parvarish qilish, sinfni tozalash, maktab yer maydonida 
ishlash va hokazo) uncha murakkab b o lm a g a n topshiriqlarni berish 
maqsadga muvofiqdir.
Dastlab o ‘qituvchi o ‘quvchilarga mustaqil bajarish uchun topshiriqlar 
berishda, bir to m o nd an , har bir topshiriqning tushunarli b o lish in i, 
ikkinchi tom ondan, ularning murakkabligini asta-sekin orttirib borishini 
ta ’minlovchi tartibni atroflicha o ‘ylab ko‘radi. So‘ngra bolalarni navbatdagi 
topshiriqni bajarishga tayyorlaydigan barcha ishlar o ‘qituvchi rahbarligi 
ostida olib boriladi.
N ihoyat, o ‘qituvchi muayyan vazifa bilan birga olib boriladigan 
ko‘rsatm a m azm unini, shaklini o ‘ylab chiqadi va aniqlab oladi, har bir 
o'quvchining ishini kuzatib boradi.
Ishda mustaqillikni tarkib toptirishda og‘zaki ko‘rsatma berishning to‘g‘ri 
va tushunarliligi muhim vosita hisoblanadi. 0 ‘quvchiga topshiriq beribgina 
qolmay, bu vazifani qanday izchillikda bajarish kerakligini qayta-qayta 
takrorlash ham kerak.
Bu bosqichning ham m asida bolalarga mustaqil ish uchun beriladigan 
topshiriqqa asos qilib olinadigan o ‘quv m aterialining xususiyatini va sinf 
o ‘quvchilari ilgari egallashlari kerak b o ig an bilimlar zaxirasini e ’tiborga 
olibgina qolmay, balki har bir o ‘quvchining tayyorgarligidagi individual 
farqlarni ham, har bir bolaning ruhiy xususiyatlarini ham hisobga olish 
kerak boladi.
Shunday qilib, o‘qituvchining rahbarligi ishning tayyorgarlik bosqichida 
uning turli tom onlarini qam rab olishi kerak, am m o oxirgi maqsad 
bolalarni topshiriqni o ‘qituvchining bevosita yordamisiz tamomila mustaqil 
bajarishga tayyorlashdan iborat b o lish i lozim.
0 ‘quvchilar mustaqil ishining asosiy xususiyati shundan iboratki, 
bunday ish jarayonida o ‘quvchi biror vaqt oralig‘ida o ‘zi odatlanib qolgan 
o ‘qituvchi tom onidan beriladigan yordam dan m ahrum b o lib , o ‘z oldiga 
q o ‘yilgan vazifa bilan yakkam a-yakka qoladi. Topshiriqni bajarishda 
o ‘quvchi o ‘z kuchini sinab ko‘rishi va o ‘z bilim lariga, m ahoratiga, 
malakasiga, ziyrakligiga suyanib, uni yechish y o lin i topishi va yechishni 
kutilgan natijaga olib kelishi kerak.
64

---

Yangi mavzu o ‘tilganda o ‘quvchilarga m ashqlar berib, uni qanday 
tushunganliklarini aniqlab olish m um kin, so‘ngra bilimni qollashiga doir 
vazifa berib, o ‘quvchilarda tegishli m ahorat hosil b o ‘lganm i-yo‘qm i, 
tekshirib ko‘rish lozim.
Bu ish tiz im id a xato qilib q o ‘yish eh tim o li tu g ‘ilishi bilanoq 
o ‘quvchining ishini to ‘xtatish, xatoning yuz berish ehtim oliga qarshi 
hamisha va ham m a hollarda o ‘qituvchi tom onidan chora ko'rilishi, oldi 
olinishi m uhim omil hisoblanadi.
Bilim va malakalami o ‘zlashtirishdagi onglilik ularda amaliy faoliyatda 
faol qollash ko‘nikmasini nazarda tutadi. M a’lumki, aqli zaif o ‘quvchilar, 
bir tomondan, maktabda olgan bilimlarini ko‘pincha tezda esdan chiqarsalar, 
ikkinchi to m o n d a n , ulard an foydalanishda qiynaladilar. M asalan, 
o‘quvchilar sinfda yetarli darajada savodli bayon yozishlari, biroq o ‘rtoqlariga 
xat yoki ishga qabul qilish haqida arizani mutlaqo savodsiz yozishlari mumkin. 
Aqli zaif bolalarning bu xususiyatlarini yo‘qotish uchun maktab ta ’limni 
shunday uyushtiradiki, bilim va malakalarni amaliy faoliyatda qo‘llashlari 
uchun o ‘quvchilarni yetarli mashqlar bilan ta ’minlaydi.
Ona tili va matematika dasturlarida ishga oid xat, tortish, olch ash , turli 
savdoga oid hisoblashlar va hokazo mashqlar ko‘zda tutilgan. Bu mashqlar 
bilim va malakani birmuncha ongli va mustahkam o ‘zlashtirishni ta’minlaydi.
0 ‘quvchilar bilimlarining q o ‘llanishini to ‘g ‘ri tashkil qilish ularda 
mustaqil, unumli fikrlash mahoratini hosil qilishda hal qiluvchi rol o ‘ynaydi. 
Bilimlarning qollanishi o ‘qitish natijasiga ijobiy ta ’sir etuvchi m uhim bir 
omil hisoblanadiki, u o ‘qituvchining o ‘quvchi o ‘quv materialini qanday 
o‘zlashtirayotganini doimo nazorat qilib turishiga imkoniyat yaratadi.