Maxsus pedagogika

o ‘ylay 
boshlaydilar. H ar bir sayohat 
oxirida yakuniy suhbat o ‘tkaziladi.
Yordam chi m aktablardagi m ehnat tarbiyasini am alga oshirishda 
qo‘l m ehnati natijalarini nam oyish etuvchi to ‘garak ishlari ham m uhim
ahamiyatga ega. Bu to ‘garaklarga qatnashish orqali aqli zaif bolalarni 
tarbiyalash, hayotga tayyorlash yaxshi natijalar beradi. Y ordam chi 
m aktablardagi m eh n a t o rqali b o lalard a kasbga tayyorgarlik, kasb 
tanlashga havas uyg‘otib boriladi. Yordam chi m aktablardagi m ehnat 
ta’limi orqali o ‘quvchilarni milliy hunarm andchilikka oid kasb-hunarga 
tayyorlash, hozirgi zam on sanoat va qishloq xo‘jalik ishlab chiqarishi, 
qurilish, tr a n s p o r t, x izm a t k o ‘rsatish s o h a sin in g aso slari b ilan
tanishtirish orq ali esa o ‘q u v ch ilard a k o ‘p q o ‘llaniladigan o ‘lchov 
asb o b -u sk u n alari b ila n ish lash k o ‘n ik m a la ri ham ta rb iy a la n a d i. 
O'quvchilarda um um iy ish m adaniyati, o ‘z ish o ‘rnini tashkil eta bilish, 
ish qurollarini ham isha tartibli holda saqlash, ish vaqti va m ateriallarni 
tejash, jam oa m ehnatini uyushtira bilish, qiyinchilik tug‘ilganda yordam
ko‘rsatish kabi shaxsiy sifatlar sh ak llan tirilad i. T a ’lim ning unum li 
m ehnat bilan b irlash tirilish i natijasida aqli z a if b o lala m in g kasb 
tanlashiga sharoit yaratiladi.
Yordamchi maktablardagi m ehnat tarbiyasi maqsad asosida, sistemali 
tarzda olib boriladi. Hozirgi zam on yordam chi m aktabida m ehnat 
tarbiyasining o ‘ziga xos izchil tizimi tarkib topgan. Bular birm uncha oddiy 
mehnat turlaridan boshlanib, borgan sari m urakkablashib boruvchi 
mehnat turini o ‘z ichiga oladi.
Psixologlar fikricha, aqliy m ehnat bola uchun eng og‘ir m ehnat 
ekan. Chunki bu m ehnat boladan aqliy zo‘r berishni talab etadi. Shuning 
uchun yordam chi m aktablardagi o ‘quv m eh nati b o lala m in g qurbi 
yetadigan darajada b o lish i kerak. Aks holda ijobiy ta ’sir o ‘rniga salbiy 
ta’sir etishi m umkin. 0 ‘quv m ehnatining bosh vazifasi bolalarni o ‘qishga 
o‘rgatishdan, ularni o ‘quv m ehnati usullari bilan qurollantirishdan iborat. 
Okquv mehnati jarayonida hosil qilinadigan ko‘nikma va malakalar aqli 
zaifo‘quvchilaming ijtimoiy foydali, unumli m ehnatda qatnashishiga ijobiy
149

---

ta ’sir ko‘rsatadi, o ‘quvchilarni bo‘lajak m ehnat faoliyatiga tayyorlash 
u c h u n p o yd ev or b o ‘ladi. Ijtim oiy foydali m eh n at aham iyati aniq 
ifodalangan, bir maqsadga qaratilgan, ongli, rejali, ixtiyoriy faoliyatdir. 
0 ‘quvchilarning bajarishi shart b o ‘lgan va ijtimoiy dasturlarga muvofiq 
amalga oshiriladigan ijtimoiy foydali m ehnat sinfdan tashqari ishlarda 
amalga oshiriladi.
Ijtimoiy foydali mehnat turli shakllarda tashkil etilishi mumkin. Bunday 
m ehnat jarayonlarida o ‘quvchilarda m as’uliyat, ijtimoiy mulkni ehtiyot 
qilish, intizom, ijodiy faollik kabi axloqiy fazilatlar shakllanib boradi. 
Bu m ehnatning eng m uhim xususiyati shundan iboratki, bu shunchaki 
qilinadigan m ehnat emas, balki m ehnat faoliyatining har bir qatnashchisi 
atrofidagi kishilar haqida, maktab haqida g‘am xo‘rlik qilishda nam oyon 
bo ladig an m ehnatdir. Turli ijtimoiy foydali m ehnat jarayonida aqli zaif 
o ‘quvchilarda aqliy, estetik va jism oniy sifatlar rivojlantirilib boriladi. 
Y o rd a m c h i m a k ta b b o s h la n g ‘ich s in fla rid a y o q b o la la r m e h n a t 
ishtiro kch ilari b o ‘lib q o lm asd an , balki bu ishlarni tashkil etishda 
o ‘qituvchining yordamchisi hamdir.
Ijtimoiy foydali mehnat muntazam olib borilsagina ijobiy, tarbiyaviy ta’sir 
etadi. Bu narsa ishni tanlash bilangina emas, balki puxta rejalashtirish bilan 
ham ta’minlanadi. Rejada ijtimoiy foydali mehnatning sanitariya, gigiyena, 
texnika xavfsizligi qoidalariga rioya qilinadigan holda o‘tkazilishi ham belgilanadi. 
0 ‘z -o ‘ziga xizmat ko‘rsatish ijtimoiy foydali m ehnatning eng oddiy va 
ommabop turidir. Bu mehnat turi uyda va maktabda o‘zlariga xizmat qilishga 
bolinadi. Yordamchi maktablarda bu mehnat turiga jiddiy e’tibor beriladi.
Bolalarni tarbiyalash tajribalarining k o ‘rsatishicha, o ‘quvchilarni 
mehnatsevarlik ruhida tarbiyalashda oila katta rol o ‘ynaydi. Defektologlar 
o ila d a g i b o la la r m e h n a tig a k a tta e ’tib o r b e r g a n la r , u la r n in g
k o ‘r s a tis h ic h a , o ila n in g h a r b ir a ’zosi x o n a d o n d a g i u m u m iy
m ehnatning qatnashchisi b o ‘lgan joydagina oila ahil jam o a sifatida 
rivojlanadi. Aynan ana shu oiladagi m ehnat bolalarda ota-onalarning 
m ehnatiga hurm at bilan qarashni, oilaning kichik a ’zolariga g ‘am xo‘rlik 
qilish ruh ini ta rb iy ala r ekan. A gar b o lalar uyda o ‘zlariga xizm at 
k o ‘rsatishga, oila a ’zolariga yordam berishga o ‘rgatilgan b o ‘lsalar, 
m aktabda ularning o'zlariga xizmat ko‘rsatishni tashkil etish oson kechadi. 
Y ordam chi m aktabdagi bunday ishlarga o ‘quv q o ‘llanm alari va m aktab 
jihozlarini ta ’m irlash, sinfda gul o ‘stirish, «jonli burchak»da jonivorlarni 
parvarish qilish, chiqindi qog‘ozlar va metall to ‘plash, m aktab yer 
m a y d o n id a g i is h la r, o ‘q u v c h ila r va ta r b iy a la n u v c h ila r u c h u n
o ‘yinchoqlar yasash, sinfda, m aktabda, oshxonada navbatchilik qilish 
ishlari kiradi. A na shunday topshiriqlarni bajarish asosida o ‘quvchilarda 
axloqiy tushuncha m ustahkam lanadi, ular jam oatchilik faoliyatiga qiziqa 
b o s h la y d ila r. B und ay m eh n a t n a tija sid a u la rd a o d a t, e h tiy o jla r
150

---

shakllanadi, m aqsad sari intilish rivojlanib boradi. Beriladigan barcha 
topshiriq lar bolalar xususiyatiga m os b o ‘lib, ularni bajarish uch un
m a’lum vaqt beriladi. Aqli zaif bolalarni am alda ishlatib tarbiyalash 
m uhim korreksion pedagogik m asala sanaladi. Bolalarni m ehnatga 
tarbiyalash jarayoni to ‘laqonli b o lish i uchun qator talablarga va shartlarga 
amal qilish kerak. Bunday shartlarga quyidagilar kiradi:
1. Bolalar m ehnatga qancha erta jalb etilsa, uning m ehnat tarbiyasi 
shunchalik muvaffaqiyatli o ‘tadi.
2. Bolalarning m ehnati ijtimoiy ahamiyatga ega bo‘lishi kerak.
3. Charchoq, horish hissini tug‘diradigan sevimli mehnatgina bolalarga 
quvonch bagishlaydi. Jismoniy va aqliy kuch talab etmaydigan yengil 
m ehnat samara bermaydi.
4. K attalar bolalarning m ehnatini odob doirasida nazorat qilishi, 
boladagi o ‘z kuchiga ishonchni q o ‘llab-quvvatlashi kerak. Agar yordamchi 
maktab o kquvchisi topshiriqni bajarganidan keyin o ‘z muvaffaqiyatidan 
quvonsa, qilgan ishi bilan faxrlansa, haqiqiy inson sifatida kamol topadi, 
o ‘zini baxtiyor kishi deb his qila boshlaydi.
5. Yordamchi maktab o ‘quvchilari mehnati dam olish bilan almashtirib 
borilishi kerak. M ehnat turlarining navbat bilan bajarilishi ham charchoqni 
bosadi.
6. H ar qanday m ehnat topshirig‘i foydali, imkoni boricha natijali 
bolishi kerak. Bu natija jam oat uchun va o ‘zi uchun qanchalik ahamiyatga 
ega b o klsa, m ehnatning tarbiyaviy ta ’siri shunchalik kuchli b o ‘ladi. Sharq 
mutafakkirlari, pedagoglar xo‘jak o ‘rsinga qilinadigan yoki bolalarning 
vaqtini oladigan ishga q a t’iy e ’tiroz bildirgan edilar.
7. Unum li m ehnatda bolalarning shaxsiy, moddiy manfaatdorligini 
rad etish kerak em as. T ajrib alarn in g k o ‘rsatishicha, faqat shaxsiy 
manfaatdorlik orqaligina bola to la kuch bilan ishlashi, o ‘rganishi, jamoaga 
singib ketishi va shu tarzda to ‘la qimmatli mehnatkash darajasiga ko‘tarilib, 
shu asosda burch va sharafga binoan ishlash imkoniyatini beradigan yuksak 
ong hosil qilishi m umkin.
8. M ehnat faoliyatini tashkil qilish axloqiy tarbiya, intizom bilan 
bog‘lanishi lozim.
9. Mehnat aqli zaifbolalarning yoshi, individual, psixofizik xususiyatlariga 
m onand bolishi kerak. Boshlang‘ich sinf o ‘quvchilari va ayniqsa birinchi 
sinf o kquvchilari faoliyatining asosiy turi o ‘yin bilan bogliqdir. Maktab 
yoshidagi bolalarning o ‘yinlarida albatta mehnat elementlari boladi (qurilish 
materiallaridan, o'yinchoqlardan foydalanib o ‘ynash). 0 ‘yin jarayonida 
hosil qilin gan ta sh k ilo tc h ilik k o knik m alari asta-sek in m eh natd agi 
tashkilotchilik ko‘nikmalariga aylanib boradi. Ishda bo‘lgandek, o ‘yinda ham 
faol fikr yuritiladi. 0 ‘yin va ish bolaga quvonch bag‘ishlaydi. Ishda 
bo‘lganidek, o ‘yinda ham m as’uliyat b o ‘lishi kerak. M ehnat faoliyati
151

---

jarayonida o ‘quvchilar o ‘zlariga topshirilgan ishlarni bajaribgina qolmay, 
o ‘z ishlarini mustaqil tashkil etishni ham o ‘rganishlari zarur.
Odam qo‘li faqat mehnat quroli bo‘lib qolmasdan, mehnat mahsuli 
ekanligini e ’tiborga oladigan bo‘lsak, aqli zaif bolalarning rivoji uchun 
mehnatning qanchalik ahamiyatli ekanligi yanada ravshanlashadi. Burgut 
ko‘zi juda uzoq masofadan kichik narsalaming qimirlashini sezadi, amm o 
inson ko‘zi burgut ko‘zi ko‘ra olmagan narsalarni ko‘ra oladi. ltning hid 
bilish a ’zolari nihoyatda nozik bolib, yaxshi rivojlangan bo‘lsa ham inson 
sezgan hidlaming barchasini seza olmaydi. Inson qolidagi tuyush sezgilariga 
hech bir hayvon sezgisi tenglasha olmaydi. Odam organizmining bu darajada 
takomillashishiga sabab ming yillab davom etayotgan mehnat jarayonidir. 
Shu sababli yordamchi maktablarda bolalar vaqtini shunday tashkil etish 
kerakki, ular miyasi fikrlashsiz, q o li ishsiz qolmasin, aks holda qator 
noxush holatlar, ko‘ngilsiz voqealar xuddi shu bekorchi vaqtda yuz berishi 
mumkin.