Maxsus pedagogika

'I.A .K arim ovn in g « M a ’naviyat va m a ’rifat» ja m o a tch ilik m arkazi faoliyatini yanada
takomillashtirish va samaradorligini oshirish to ‘g lrisida»gi Farmoni. Toshkent sh., 1996-yil 9-sentabr.
« 0 ‘zbekiston adabiyoti va san’ati» gazctasi, 1996-yil 13-sentabr, 37-son .
104

---

bo‘la olmaydi. Zero, tarbiya ham jarayondir. Tarbiya jarayonidan qanday 
mahsulot olamiz. Uning asosiy natijasi har tom onlam a yetuk, uyg‘un, 
kamol topgan shaxsni shakllantirishdir. Bu jarayon ikki yoqlama bolib, 
uyushtirishni va rahbarlikni ham , tarbiyalanuvchi shaxsning faollik 
ko‘rsatishini ham taqozo qiladi. Ammo bu jarayonda o ‘qituvchi, tarbiyachi 
yetakchi rol o ‘ynaydi, chunki u tarbiyaning umumiy maqsadlarini amalga 
oshirish reja va dasturini ishlab chiqadi, tarbiya shakllari, usullarini asosli 
tarzda tanlab oladi va hayotga tatbiq etadi.
Yetuk shaxs tarbiyalash tarbiyaning yakuniy m aqsadidir. Tarbiya 
tizimining tuzilishini g‘isht, beton plitalari, tem ir materiallari va boshqa 
detallardan iborat qurilish bilan qiyoslash m umkin. Qurilishda har bir 
detal, buyum ning o ‘z vazifasi b o ‘lib, ayni vaqtda muayyan darajada 
umumiy vazifalarni ham bajaradi. A m m o, ayni vaqtda eng yuqori sifatli 
buyumlar to ‘plami imorat b o ‘lib qolmaganday, tarbiya jarayonining ham 
alohida qismlari, kom ponentlari zarur natijani bermaydi. Buning uchun 
tarbiyada barcha detallar: maqsad, vazifalar, m azm un, shakllar, usullar 
umumiy, birga bo‘lishi kerak. Shaxs tarbiyasida atroflicha yondashish 
obyektiv ravishda aqliy, g ‘oyaviy, axloqiy, estetik va jism oniy tarbiya 
birligini, o ‘quvchilar ongi, xulq-atvori va faoliyatining birligini, tarbiya 
jarayonida tashkil etishning individual, guruhli va ommaviy shakllarini 
qo‘shib olib borishni ta ’minlaydigan kompleks pedagogik tizimlarni vujudga 
keltirishni ham da bu tizim larning amaldagi tatbigMni talab etadi. Tarbiya 
jarayoni shaxsning ijtim oiy-qadrli fazilatlarini shakllantirishga, uning 
atrofga, odam larga, o ‘ziga nisbatan m unosabatlari doirasini vujudga 
keltirishga va kengaytirishga qaratilgandir.
Shaxsning turmushdagi turli jihatlariga munosabatlari tizimi qanchalik 
keng, xilma-xil va chuqur bo‘lsa, uning o ‘z m a’naviy dunyosi shunchalik 
boy boladi.
0 ‘z tabiatiga ko‘ra tarbiya jarayoni ko‘p omilli mazmunga ega. Buning 
ma’nosi shuki, bola shaxsining qaror topishi maktab, oila, jamoatchilik, 
ijtimoiy muhit va yaqin atrofdagi vaziyatning xilma-xil, bevosita va bilvosita 
ta’siri ostida ro‘y beradi. Hamma narsa: ota-onalar, boshqa odamlar, narsalar, 
voqealar, pedagoglar tarbiyalaydilar. Tarbiya jarayoni boshqariladigan 
xarakterga egaligi bilan ajralib turadi.
Tarbiya uzoq davom etadigan va aslida uzluksiz jarayon bolib, bu jarayon 
bola maktabga kelishidan ilgariyoq boshlanadi hamda butun umr bolyi davom 
etadi. Tarbiya jarayonining natijalari odatda bir xil xarakterda bolmaydi. Bu 
narsa ko‘pgina sabablarga, o ‘quvchilarning individual ti pologik tafovutlariga, 
ularning hayotiy va m a’naviy tajribasiga, shaxsiy munosabatiga bog‘liq. Shuning 
uchun bir xil tarbiyaviy ta ’sirning o ‘zi «shaxsning hissiy larzaga kelishiga» 
olib kelsa, ayni vaqtda boshqa bola m a’naviy dunyosiga ta ’sir qilmasligi 
mumkin.
105

---

bolalarning istagiga bogliq bo‘ladi, mehnat faoliyati esa burchga asoslanadi. 
Ammo xohish, ixtiyoriylik, istak bo‘lmagan m ehnat bolaga og‘ir botadi. 
Shu mazmundagi o ‘yin ham majburiy tus oladi, aqli zaif bolaga yoqmaydi. 
O kyin, yuzaki qaraganda, betashvish, yengil tuyuladi. Aslida esa, o ‘yin 
ijrochidan g‘ayrat, bardosh, uyushqoqlik talab etadi. Shuni qayd etish 
kerakki, har qanday o ‘yin tarbiya vositasi bo‘la olmaydi. 0 ‘yin faoliyatiga 
pedagogik rahbarlik aqli zaif bola e ’tiborini asta-sekin, lekin tobora ko‘proq 
o ‘yin o ‘rnini egallaydigan mehnat sohasiga bosqichma-bosqich qaratishni 
taqozo etadi. Bolalarning o ‘yin faoliyatini tezlashtirish, unga kattalarga xos 
elementlarni kiritish, bolalar tashabbusi o ‘miga yuqoridan rahbarlik qilish 
maqsadga muvofiq emas. Aqli zaif bolalarning