Maxsus pedagogika

8 .3 . O ilad a yordam chi m aktab o ‘quvchilarini
m a ’n a v iy -a x lo q iy tarbiyalash
Oila va oilaviy tarbiya pedagogika fanining m uhim m uam m olaridan 
hisoblanadi. M illiy istiqlol vazifalaridan biri ham ushbu m uam m oni 
har to m o n lam a va c h u q u r tadqiq etilishini talab qiladi. C h u n o n ch i, 
ijtimoiy hayotning barcha sohalarida b o ‘layotgan o ‘zgarishlar, oilaga, 
bola tarbiyasiga b o ‘lgan m unosabatga ham sezilarli darajada t a ’sir 
qilm oqda.
Ayniqsa, m illiy m ustaqillik sh aroitid a oiladagi bola tarbiyasiga 
b o lg a n e ’tibor kuchaydi. C hunki jam iyat aqlan yetuk, axloqan pok, 
jism on an baquvvat, ruhan boy avlodni tarbiyalashdan m anfaatdor. 
Bunday avlod, eng avvalo, m a ’naviy-axloqiy jih a td a n sog‘lom va 
m u s ta h k a m o ila d a s h a k lla n a d i. Z e r o o ila n i r iv o jla n tir is h va 
m ustahkam lash u chun qilinadigan g ‘am x o ‘rlik kelajak avlod taqdiri 
bilan bog‘liqdir. H ar qanday jam iyatda ham buyuk davlatning barpo 
etilishi yoshlar qanday b o ‘lishlariga, ularning qanday tarbiya olishlariga 
bog‘liq. D em ak, bola tarbiyasi um um davlat aham iyatiga m olik m asala 
hisoblanib, h ar qanday jam iy atn in g oilada bola tarbiyasiga b o ‘lgan 
talabi ortib b o rad i. Ayni vaqtda davlatn in g o ta -o n a n in g bolalarni
1 4 - 3 3
209

---

t a rb i у a lash dag i, farzandlarning ota-ona oldidagi m as’uliyatini oshirishdagi 
roli kuchayadi.
Milliy istiqlol mafkurasining negizida yosh avlodni milliy mustaqillik 
ruhida tarbiyalash g‘oyasi yotadi. Mustaqillik ruhida tarbiyalash yoshlami 
m illiy g 4 iru r, m illiy iftix o r, m illiy o ng va o ‘z - o ‘zini a n g la sh , 
vatanparvarlik tuyg‘ullarini shakllantirishni taqozo etadi.
Vatanparvarlik tushunchasini kengroq tushunish lozim. Vatanparvarlik 
tuyg‘usini tarbiyalashni umummilliy va baynalmilalchilik manfaatlari birligi 
bilan q o ‘shib olib borilgandagina um um insoniy m a’no kasb etadi. Vatan 
ostonadan boshlanadr, degan ibora Vatan ni sevish, ota-onani sevish 
insonlar bir-birini sevishi, bir-biriga mehr-muruvvatli, saxovatli, sadoqatli 
b oiish d an boshlanadi, degan m a’noni ham bildiradi. O ta-onaning bolaga 
b o ig an m ehr-m uhabbati tufayli o lz vaqtida Vatanga b o ig an m uhabbat 
mushtarakligiga erishish mumkin. Mustaqillik sharoitida oila va oilaviy 
munosabatlarga yangicha yondashish deganda xuddi shunday tushunchani 
tushunm oq darkor.
Mustaqillikka erishgach, milliy istiqlol o ‘zbek oilasi hayotiga, uning 
m a’naviy qiyofasiga ijobiy ta ’sir etmoqda. Chunonchi, ko‘p yillar davomida 
e ’tibor berilmay kelingan oilaviy a n ’analar qaytadan tiklanmoqda, milliy 
x u su siy a tla r tak o m illash ib b o rib , o ila n in g m illiy qiyofasi k o ‘zga 
tashlanm oqda. Oilaviy turm ush sinfiy va siyosiy yondashishdan xoli 
bolm oqda. Bularning hammasi mustaqillik sharoitida oilaviy va ijtimoiy 
tarbiyaning dialektik birligini ta ’minlash ijtimoiy-pedagogik zaruriyat b o lib
qolayotganligini kokrsatadi. Bu borada olim a M .Ikrom ovaning oilada 
bolalarning m a’naviy-axloqiy tarbiyasi mavzuidagi ishlari muhim ahamiyat 
kasb etadi.
Oilada eng yaxshi va olijanob a n ’analar ruhida tarbiyalangan bola o ‘zini 
anglashga, o ‘zligini ko‘rsatib, o ‘z shaxsini namoyon etishga harakat qiladi. 
U ning oldida shafqatsiz taqdirning zarbalariga m a’yuslik bilan bolysunib, 
ulardan orqaga qarab chekinish kerakmi yoki qiyinchiliklarga qarshilik 
kokrsatib, uni yengib chiqish, o ‘z oldiga qo‘ygan maqsad y o lid a oglshm ay 
kurashish va unga erishish sharafli va olijanoblik degan savol ko‘ndalang 
b o lib turadi. Xuddi shunda bolada yaxshilikka m uhabbat, yomonlikka 
nisbatan nafrat tug llad i va hayotining asosiy axloqiy tamoyiliga aylanib 
qoladi.
Ana shunday shaxslarni tarbiyalash, bizningcha, oilaviy tarbiyaning 
bugungi kundagi asosiy vazifasi b o lib q o lm o g l kerak. Bu vazifaga 
erishish y o lla ri, vositalari va usullarini izlab topish m uhim pedagogik 
m uam m odir.
Shuni alohida ta ’kidlab o lis h kerakki, bola tarbiyasiga, eng avvalo, 
o ta-o nan ing shaxsi, hayotiy faoliyatlari, turm ush tarzi va hokazolar 
bilan birgalikda oiladagi m a’naviy-axloqiy m uhit ham katta ta ’sir etadi.
210

---

Oilaviy m uhit qanday b o klsa, bolalar xuddi shu m uhit t a ’sirida 
ulg‘ayadilar, unuim an , har qanday oilaning m ustahkam ligi, oilaviy 
tarbiyaning ta ’sirchanligi va samaradorligi kolp jihatd an oilada qaror 
to p g an e r-x o tin o ‘rtasidagi o ‘zaro m u n o sa b a tla rn in g xarak terig a, 
m a’naviy-axloqiy iqlimga bog‘liq.
Y uqoridagi m u lo h a z ala rim iz d a n kelib c h iq ib , ru h sh u n o s olim
G ‘.B.Shoum arov o ‘zining «M uhabbat va oila» kitobida oila va oilaviy 
m unosabatlar, oilaviy nizolar, oilalarning ajralish sabablarini tahlil 
qilar ekan, uning asosiy sabablari oilada o ‘zaro m unosabatning barqaror 
emasligi, er-xotinning eng nozik yaqin m unosabati haqida tushunchaga, 
bilimga ega emasligida, degan xulosaga keladi.
Yoshlarni um um insoniy va milliy qadriyatlar asosida m a ’naviy- 
axloqiy tarbiyalash bugungi kundagi pedagogika fani oldida turgan dolzarb 
masaladir. Shu m a’noda O .M usurm onovaning tadqiqoti katta e ’tiborga 
m o lik . O lim a y u q o ri s in f o ‘q u v c h ila ri m a ’n av iy m a d a n iy a tin i 
shakllantirish borasidagi q a to r pedagogik m u am m olarni yechishga 
harakat qiladi.
«B izning n a z a rim iz d a , — deb t a ’kidlaydi O .M u s u rm o n o v a ,— 
shaxsning ichki m a’naviy dunyosi m a ’naviy qiziqish, m a’naviy faoliyat 
va m a ’naviy qadriyat kabi asosiy belgilar tizim idan iboratdir».
H aqiqatan ham ,tadqiqotchi qayd etgani kabi, shaxsning m a ’naviy- 
axloqiy qarashlari, tasavvurlari fan, adabiyot, san ’at, maorif, din kabi 
vositalar orqali tarbiyalanadi. Zero, shu tarbiyaviy vositalar yordam ida 
insonda m a’naviy-axloqiy ehtiyojlar tug‘iladi va bevosita unga intilish 
asosida m a’lum m aqsadlar, intilishlar yuzaga keladi.
Oilaviy tarbiyaga olima M .Inom ova quyidagicha ta ’rif berish mumkin, 
deb hisoblaydi: «Oilaviy tarbiya shunday pedagogik tushuncha b o lib , u 
o ta-o n a la rn in g o ‘z hayotiy faoliyatlari, turm u sh tarzlari, a n ’an alar 
yordamida bola shaxsiga siyosiy, huquqiy, axloqiy, estetik, diniy qarashlar, 
g^oyalar, tasavvurlarni shakllantirishni nazarda tutib, bir m aqsadga 
qaratilgan holda m untazam olib boriladigan izchil m a’naviy ta ’sir o ‘tkazish 
jarayonini ifodalaydi».
L.N urm uham edova aqli zaif o ‘quvchilarni oilada tarbiyalashning 
korreksion pedagogik jihatlarini o ‘zining tadqiqot ishlarida yoritib berar 
ekan, ota-onalarning pedagogik savodxonligini oshirish va oila madaniyatini 
shakllantirish m uammolarini hal etgan taqdirdagina kutilgan natijalarga 
erishish mumkinligini ilmiy asoslab bergan. Aqli zaif bolalar ota-onalari, 
mahalla, jamoatchilik hamkorligidagina ta ’lim-tarbiya ishlari o ‘z samarasini 
beradi degan fikrlarga biz ham qo‘shilamiz.
Yuksak m a’naviy darajadagi qat’iylikka, axloqiy his-tuyg‘ulaiga, kuch- 
irodaga ega bo‘lgan layoqatli, sogklom avlodlar sohibqiron Amir Tem ur 
bobomizdek millat siymosi va rahnamosi, Imom Buxoriy, B ahouddin
211

---

N aqshband singari ilm peshvolari, X orazm iy, F arg‘oniy, Forobiy, 
Beruniy, ibn Sino, M irzo U lug‘bek, Alisher Navoiy kabi allom alar, 
M ahm udxo‘ja Behbudiy, Abdulla Qodiriy, C h o lp o n yanglig‘ istiqlol 
fidoyilari jam iyat taraqqiyotiga juda katta m a’naviy va m a ’rifiy foyda 
keltirgan va ularning pok ruhlari, hayoti va faoliyatlari tarbiyalanuvchilarni 
m a ’naviy sog‘lom, mustaqil, irodali qilib shakllantirishda ibrat b o lib
xizmat qiladi.
Yordam chi m aktabda har bir ta ’lim -tarbiya oluvchi bola bir olam . 
Oligofrenopedagog o ‘quvchilarni har tom onlam a ruhiy jihatdan anglab, 
uning shaxsini hurm atlab, har biriga o ‘ziga xos talabchanlik bilan 
m uom alada b o lsa , so g lo m avlodni shakllantirishdan iborat b o ig a n
maqsadga erishiladi.
Xalqimiz irsiyatini soglom lashtirish, m a’naviy yetuk, ruhiy jih atd an
shakllantirish oila, tarbiya muassasalari, davlat va jam iyatning m ushtarak 
m uddaosi b o lsag in a komil inson shaxsi — XXI asr odam i shaxsi yuksak 
darajada kamol topgan b o lad i.
Y u q o rid a aytib o ‘tilg a n la rd a n xulosa q ilg an h o ld a, m u sta q il 
0 ‘zbekistonda ta ’lim -tarbiya ishlarining to ‘g‘ri y o lg a q o ‘yilishi milliy va 
um um insoniy qadriyatlarning barcha im koniyatlaridan t o l a va samarali 
f o y d a la n is h n i t a q o z o e ta d i . J a h o n m a d a n i y a t i n in g m illiy
m a’naviyatimizga ijobiy ta ’sir qilishini inkor qilib b o lm a y d i. T a ’lim- 
ta rb iy a ja ra y o n id a b o sh q a x a lq la r p e d a g o g ik m e ro s in in g ijobiy 
to m o n la r id a n q a n c h a lik fo y d a la n m a y lik , b a rib ir o ‘zb ek m illiy
qadriyatlari m a’naviy kam olotim izning asosi b o lib qoladi.
Hadislarda aytilganidek, ota-onalarning farzandlariga qoldiradigan 
eng katta merosi - ularga o ‘rgatadigan axloqi va odobidir. Milliy istiqlol 
vazifalari bugungi kunda ta ’lim -tarbiya tizimi m azm unini yangilashni 
talab etadi. Bu tarixiy zarurat esa ijtimoiy tarbiya bilan oilaviy tarbiyani 
uzviy bo g lash lozimligiga undaydi. Milliy axloq esa milliy tarbiyaning 
tarkibiy qismi bolganligi uchun undan foydalanish oilaviy tarbiyaga 
ham , ijtimoiy tarbiyaga ham taalluqlidir.
Milliy tarbiya esa inson shaxsini shakllantirishda milliy-madaniy meros 
va qadriyatlardan foydalanib, o ‘ziga xos milliy yo‘nalish berishga harakat 
qilishdir.
Z ero, millat mavjud ekan, uning m a’naviy kam oloti bilan b o g liq
b o ig a n tarbiyaning o ‘ziga xos milliy usullari, m azm uni va yo‘nalishi 
ham takom illashib boraveradi. Bu borada xalq pedagogikasi a n ’analari 
m uhim ah am iyat kasb etadi. Bu a n ’a n a la r uzoq davr m obaynida 
rivojlanib, xalq tafakkurida sayqallashib, hikmatli so ‘zlar, xalq m aqollari 
shakliga kirgan, xalq pedagogikasi negizida oilaviy tarbiya tajribasi yotadi.
Markaziy Osiyo xalqlarining um um an tarbiya borasidagi, xususan, 
oilaviy tarbiya sohasidagi tajribasi va nazariyasiga oid b o ig a n fikr-
212

---

m ulohazalari Beruniy, Forobiy, ibn Sino, M .K oshg‘ariy, Y usuf xos 
Hojib asarlarida, A m ir T em ir tuzuklarida m ukam m al o ‘z aksini topgan 
va bu buyuk b o b o k a lo n la rim iz m a d a n iy -m a ’rifiy m eroslari m illiy 
pedagogikam izning alohida fan bo ‘lib shakllanishi uchun asosiy zam in 
b o ‘lib xizm at qilgan va b u n d a n keyin h am xizm at qiladi, degan 
fikrdam iz.