Maxsus pedagogika

demensiya
deb 
yuritiladi. D em ensiyani keltirib chiqargan sabablar, uning kechish 
xususiyatlari, asoratlariga qarab 
otganik, epileptik
va 
shizofrenik demensiya
kabi turlarga ajratiladi.
Barcha yordamchi maktab o ‘quvchilarini amaliy maqsadda ikki guruhga 
boMish m umkin.
Birinchi guruhga rivojlanish davrining m a’lum bosqichlarida bosh 
miyasi zararlanib, nuqson asosida rivojlanayotgan amaldagi sog‘ bolalar 
kirsa, ikkinchi guruhga maktab ta ’limi davrida ham kasalliklari davom 
etib boruvchi bolalar kiradi.
Birinchi guruhga kiruvchi bolalarni yana ikkita tipik guruhlarga 
bolam iz. Birinchi kichik guruhni shartli ravishda A deb belgilasak, ikkinchi 
kichik guruhni В deb belgilaymiz. A guruhga bosh miyasi homila yoki ilk 
chaqaloqlik davrida zararlangan bolalar (oligofrenlar) kirsa, В guruhga 
bosh miyasi zararlangan bog‘cha yoki kichik maktab yoshidagi bolalar 
kiradi.
Ikkinchi guruhga hayotda, ta ’lim-tarbiya jarayonida kasalliklari davom 
etuvchi aqliy nuqsoniilar kiradi. Bunday kasalliklarga misol qilib asab 
sistem asining revm atizm i, bosh miya zaxm i, epilepsiya (tutqano q ), 
shizofreniya, gidrosefaliya va boshqalar kiradi.
Aqliy nuqsonning chuqurligiga qarab oligofreniya uch darajaga ajratiladi: 
debillik, imbetsillik 
va 
idiotlik. 
Har qaysi daraja haqida qisqacha to ‘xtalib 
o ‘tamiz.
Debillik 
birm uncha yengil daraja b o iib , oligofreniyaning eng kokp 
tarqalgan turidir. Yordamchi maktabga bolalarni saralash vaqtlarida asosan 
shu bolalar bilan ish olib boriladi. Yordamchi m aktab o ‘quvchilarining 
asosiy qismini ham debil bolalar tashkil qiladi. Bu bolalarni saralash 
vaqtida ham m a’lum qiyinchiliklarga duch kelinadi. Buning asosiy sababi 
shuki, aqliy nuqson u darajada chuqur emas. Bu bolalar um umlashtira 
oladilar. Bog‘cha yoshi davrida primitiv, sodda mazmunli o ‘yinlarni tashkil
22

---

qila oladi. M aktab yoshi davrida esa m a’lum muayyan holatlarni baholay 
oladi, am aliy m asalalarni yechishda to ‘g ‘ri ish tutadi. N utqi asosan 
saqlangan b o ‘lib, m exanik xotirasi nisbatan yaxshi natijalar beradi. 
Bularning barchasi yordamchi maktab dasturi hajmidagi materiallarni 
muvaffaqiyatli o ‘zlashtirishga yordam beradi. Debil bolalarda yetarli 
harakatchanlik, ish qobiliyatlari saqlangan b o ‘ladi. Bu bolalarda nisbatan 
hissiyot-iroda sifatlari yaxshi saqlangani natijasida o ‘zlarini nazorat qilish 
imkoniyatlari mavjud. Yordamchi maktabning maxsus sharoitlari tufayli 
debil bolalar 9 yil davom ida om m aviy m aktablar boshlang‘ich sinf 
hajmidagi o ‘quv materiallarini egallab, m a’lum ishlab chiqarish, kasb- 
hunar tayyorgarligini oladilar.
Q a to r ijo b iy x is la tla rig a q a ra m a y , m a ’lum d a ra ja d a a q liy
rivojlanmaganlik bu bolalarga ham xosdir. Bu bolalarning tafakkurlari 
ko‘rgazm a-obraz m azm unini kasb etadi. Tushunchalarning shakllanishi 
juda qiyin amalga oshadi. Um um lashtirish, taqqoslash jarayonlari juda 
zaif kechadi. 0 ‘qilgan muayyan mazmunni qiyinchilik bilan o ‘zlashtiradilar. 
F an larn i t o ‘g ‘ri idrok qila tu rib , u larn in g ichki b o g ‘lan ish la rin i 
tushunm aydilar. Bunday xislatlar debil bolalar bilan mazmunli rasmlar, 
izchil voqealarni tasniflash tajribalari o ‘tkazilganda yaqqol ko‘rinadi, 
hisoblash malakalari ham qiyin shakllanadi. Sonlar, suratli arifmetik 
belgilar mohiyatini yetarli tushunib yetmaydilar. Ular sodda masalalarning 
shartlarini dastlabki tushuntirishlarda bila olmaydilar. Uni yechishda oldingi 
ishlagan yollarni qollaydilar. T o ‘g‘ri yozish malakalarini qiyinchilik bilan 
egallaydilar. U larning nutqi sodda, gram m atik tom oni buzilgan, tili 
chuchuk b olishi m umkin. So‘zli tushuntirishlar muayyan holatlar bilan 
bog‘liq b o lm asa materialni juda qiyin idrok etadilar. Debil bolalarning 
yetarli aqliy taraqqiy etmaganligi ular shaxsining shakllanmaganligi bilan 
birga q o ‘shilib keladi. Bu xislat fikr yuritish va qarashlarning mustaqil 
emasligida, bilimga intilishlarning yetishmasligida, tashabbuskorlikning 
bo‘shligida, m ehnat faoliyatlarida namoyon bo‘ladi. Hissiyot-iroda sohalari 
yetarli saqlangan holda, ayrim qayg‘urish, xursand b o lish vaqtlarida 
o ‘zlarini yetarli, nuqsonsiz tengdoshlaridek tuta olmaydilar. Ayrim nozik 
differensiyalashgan harakatlar, yuzlardagi ifodalilik yetishmaydi. Ba’zan 
nevrologik belgilar, tana displaziyasi, endokrin buzilishlar uchraydi. 0 ‘z 
vaqtidagi to ‘g ‘ri t a ’lim -tarbiya, m ehn at m alakalarini berish, aqliy 
nuqsonni murakkablashtiruvchi asab-ruhiy taassurotlarni yo‘q qilish orqali 
debil bolalarni muvaffaqiyatli ravishda hayotga moslashtirish mumkin. 
Bu bolalar tashabbus, mustaqillik, bir ish turidan boshqa ish turiga tez 
o ‘tish talab etilmaydigan ish jarayonlarida yetarli unum bilan m ehnat 
qiladilar. Bu bolalardagi amaliy intilishlarning borligi kelajakda jam iyatda 
o ‘z 
0
‘rinlanga ega bo ‘lishlarini bilishlari asosida m ehnat malakalarini 
egallashlariga yordam beradi.
23

---