Maxsus pedagogika

199

---

Yordamchi  maktab  o‘quvchilari  intizomsizligining  oldini  olish
M a’lumki, yordamchi maktab o‘quvchilarining ko‘pchiligi xulq-atvori 
buzilgan  o'quvchilardir.  Yordamchi  maktab  o ‘quvchilarining  sinfdagi 
in tizo m in i  m u stah k am lash n i  n im ad an   boshlash  kerak?  Avvalo, 
intizomsizlikning  kelib  chiqish  sabablarini  topish  lozim.  Xastalikni 
muvaffaqiyatli davolash uchun kelib chiqish sababini bilish kerak. Albatta, 
sinfda  intizomning  tubanligiga  bir  qancha  sabablar  bo‘lishi  mumkin. 
Ko'pincha o'quvchilar o ‘rtasida hamjihatlik bo‘lmagan sinflarda intizom 
past  bo‘ladi.  Bunday  sinflarda  intizomni  buzuvchi  o ‘quvchilar  o ‘zlarini 
erkin sezadilar.  Ulaming xatti-harakatlari o ‘quvchilar jamoasi tomonidan 
qoralanmaydi,  qarshilikka  uchramaydi.  0 ‘quvchilarga  bo'lgan  yagona 
talabning yo‘qligi ham  sinfda  intizomning tushib ketishiga sabab boiadi. 
Bir o'qituvchi bolalarga talabchanlik bilan yondashsa,  ikkinchisi ularning 
intizomiga  loqaydlik  bilan  qaraydi.  Uchinchisi  esa  ayrim  o ‘quvchilarga 
talabchanlik bilan yondashib, qolganlarini esa diqqatdan chetda qoldiradi.
Ayrim  sinflarda  intizomning  yomon  bo'lishiga  o‘qituvchi  va  sinf 
rahbarlarining  tez-tez  almashinib  turishi,  sinfda  yoshi  katta  bo‘lgan 
o'quvchilaming  mavjudligi,  ko‘chaning  ta’siri  va  boshqa  shu  kabilar ham 
sabab bo‘ladi. Agar sinf rahbari sinfda intizomsizlikning sabablarini aniqlay 
olsa,  uni bartaraf etishning samarali  yo‘llarini  topa  oladi.
Yordamchi maktabda intizomsizlikning oldini olishning hamma uchun 
umumiy  bo‘lgan  universal  usullarini  tavsiya  etish  qiyin.  H ar  sinfda  turli 
usullardan  foydalanish,  shart-sharoitlardan  kelib  chiqish,  har xil  shakl  va 
usullaming  qo‘llanishi  zarur.
Intizomsiz sinflarda ishlash vaqtlarida asosiy diqqatni huquq qoidalarining 
eng  muhim  talablariga  qaratish  kerak.  Bunda  sharqona,  milliy  odob-axloq 
borasidagi  pand-nasihatlar,  hadislardan  misollar,  ertaklar,  o ‘zbek  xalq 
maqollaridan o‘rinli  foydalanish  maqsadga muvofiq bo‘ladi.  Faqat o‘qituvchi 
bulardan  qaysi  biri  qaysi  o‘quvchiga  katta  ta’sir  etish  kuchini  aniqlab  olishi 
kerak.  Bulami yordamchi  maktab o'quvchilariga tushuntirish bilan cheklanib 
qolmasdan,  o‘quvchilardan  uni  so‘zsiz  bajarishni,  unga  rioya  qilishni  talab 
etish zarur.  Bu borada Prezidentimizning «Ish boshi — intizom,  so‘z boshi — 
salom», degan iboralarini shior qilib olish zarur degan fikrdamiz.  0 ‘quvchilar 
bilan aloqani mustahkamlash maqsadida sinf rahbari o‘qishning birinchi kunidan 
boshlaboq  ko‘proq  sayillaiga  olib  chiqishi,  sinfdagi  barcha  o‘quvchilar bilan 
birga sinfni jihozlash, ommaviy o‘yinlar tashkil etish, bayramlaiga tayyorgarlik 
ko‘rish,  qiziqarli tadbirlar o‘tkazish,  «jonli burchak»da o‘quvchilar bilan birga 
bo ‘lish  va  boshqa  tadbirlarni  amalga  oshirib  borish  ham   intizom ni 
mustahkamlaydi.  0 ‘qituvchiga nisbatan o'quvchilaming mehri, hurmati ortib 
borishi  o‘quvchilaiga  ijobiy ta’sir etadi.
200

---

Intizom ni  buzishning  eng  ko‘p  tarqalgan  turi  —  darslarga  kechikib 
kelishdir.  0 ‘quv  va  m ehnat  mashg'ulotlariga  loqaydlik  bilan  qarash, 
darsda  gaplashib  o ‘tirish,  tanaffus  vaqtlarida  tartib  buzish,  maktab 
mulkini buzish va hokazo. Ayrim o ‘quvchilaming intizomsiz bo‘lishining 
sababi esa ularning qilmishlari o ‘qituvchi tom onidan e’tiborsiz qolishida, 
ularga  nisbatan  o ‘z  vaqtida jazo  berilmasligidadir.
Y ordam chi  m aktabda  o ‘qituvchilarning  asosiy  vazifasi  shunday 
o'quvchilarga nisbatan sinfjam oasi fikrini uyg‘otishdan  iborat.  Qayerda 
intizom  buzuvchilarga  nisbatan  ko‘pchilik  e ’tibor  berib,  o ‘z  vaqtida 
tartibga chaqirilsa,  o ‘sha yerda bundaylar umumiy talablarga bo‘ysunadi 
va  o ‘zlarini  yaxshi  tutib  yurishga,  tartib  buzmaslikka  harakat  qiladilar.
Ba’zan  maxsus  maktabda sinf rahbari  oligofrenopedagog mutaxassis 
bo ‘lmasa  ham  shunday  hoi  ro‘y  berishi  mumkin.  Chunki  yordamchi 
m aktab  o ‘quvchilarining  psixologik  h o latlarin i  yaxshi  bilm aslik, 
o ‘quvchining qanday tashxis bilan kelganini tushunmaslik va o'quvchiga 
qanday individual  va differensial  yondashishni bilmasligi  oqibatida jami 
kutilmagan  ko‘ngilsizliklar  ham   kelib  chiqishi  mumkin.  Shu  boisdan 
ham  yordamchi maktabda oligofrenopedagog mutaxassis bo‘lishi hozirgi 
kun  talabidir.  Shuning  uchun  ham   oligofrenopedagog  mutaxassislari 
umumiy pedagogika,  maxsus pedagogika,  umumiy  psixologiya,  maxsus 
psixologiya,  patologiya,  anatom iya,  oligofreniya  klinikasi  va  boshqa 
shunga  o ‘xshash  fanlardan  m a’lum ot  oladilar.
Yordamchi  maktab o ‘quvchisining bosh miyasida bilish faoliyatining 
qay darajada jarohatlanganligi va o ‘quvchining emotsional  iroda-sferasi 
holatiga  qarab  individual  yondashilgan  holdagina yordamchi  maktabda 
ta ’lim-tarbiya ijobiy natijalar beradi. Yordamchi maktabning korreksion 
rivojlantirish  maqsadlari  ham   shu  bilan  belgilanadi.
Ko‘pincha qo‘zg‘alishi  kuchli bo'lgan bolalar sinfda intizomga rioya 
qilmagan  o ‘quvchilar  bo‘ladilar.  Bunday  o ‘quvchilarni  o ‘qituvchilar 
jam oa ishlariga -   «jonli burchak»da jonivorlarga, baliqchalaiga qarashga, 
parvarish  qilishga  o ‘rgata  boradilar.  Yoki  qiziqarli  topshiriqlar  berish 
bilan  ularni jalb  qilish  mumkin.  Bunday  o ‘quvchilami  sistemali  tarzda 
ishlashga,  uyda  ham  vaqtini  to ‘g‘ri  taqsimlashga  o ‘rgatish  zarur.  Bo‘sh 
qolgan bola g‘ayratini sig'dirolmay, o'zini o ‘rinsiz ishlarga urishi mumkin.
B a’zi  hollarda  m aktab  qoidasini  bilm aslik,  intizom   talablarini 
tushunmaslik, maktabda, ko‘chada va jamoat joylarida o'zini tuta bilmaslik 
natijasida  ham  intizomning  buzilish  hollari  sodir  bo‘lishi  mumkin.
Yordamchi  maktabda  faqat  yomon  xulqli  bolalar bo'ladi,  degan  fikr 
noto‘g‘ri, albatta. Yordamchi maktabda tartib va intizomni buzish hollarini 
oldini  olishga  qaratilgan  profilaktik  tadbirlarning  ahamiyati  ham  g‘oyat 
katta.  Yordamchi  maktabda  shunday  o ‘quvchilar  borki,  agar  ularda 
m aktabda,  turm ushda  tartib   saqlash  ko'nikm asi  shakllanm asa,  u
201

---

to ‘satdan  maktabda  va  maktabdan  tashqari  joylarda  intizomni  buzib 
qo‘yishi  mumkin.
Shu  bois  y o rd am ch i  m ak tab   o ‘q u v ch ilard a  ongli  in tizo m n i 
tarbiyalash  madaniy xulq ko‘nikmalarini sharqona milliy tarbiya asosida 
shakllantirish bilan bog‘liqdir.  Intizomli o ‘quvchi o‘rtoqlari va kattalarga 
nisbatan  hurm at-ehtirom   ko‘rsatadi,  g‘am xo‘r b o ‘ladi.  Jamiyatimizda 
qabul  qilingan  axloqiy  mezonlarga  rioya  qiladi.  Bunday  o ‘quvchilarni 
yuksak  madaniy  xulqqa  o ‘rgatish  oson.  Tantiq,  o ‘zin i-o ‘zi  idora  eta 
olmaydigan o ‘quvchilarni  axloq-odobga o ‘rgatishda qiyinchilikka duch 
kelinadi.
B u nday  o ‘q u v c h ilar  x u lq id a  q o ‘p o llik ,  k a tta la rg a   n isb a ta n  
hu rm atsizlik   sezilib  tu rad i.  B unday  o ‘qu vch ilarn i  o ‘q itu v ch ilar 
muntazam  holda  hamisha jamiyatimizda  qabul  qilingan  madaniy  xulq 
qoidalariga rioya qilishga o'rgatib borishi lozim.
Buning uchun  yordamchi maktab o ‘quvchilarini  odobga,  hurmatga, 
m ehnat  madaniyatiga  o ‘rgatish,  ularning  nutq-m uom ala  madaniyatini 
va  didini  o ‘stirish, jamiyatda  o ‘zini  yaxshi  tuta bilishga  o ‘rgatish  lozim. 
0 ‘quvchilarni  baham jihatlikda  m ehnat  qilish,  bir-birlari  bilan  inoq 
bo'lishga, g‘amxo‘r, lekin o ‘ziga va boshqa o ‘rtoqlariga nisbatan talabchan 
b o ‘lishga  o £rgatish  zarur.
Bu  borada  Abu  Ali  ibn  Sino  o ‘zining  ilm  va  axloqqa  doir  «Tadbiri 
manzil»  risolasida  e ’tiborga molik  fikrlar bildirgan.  Ibn  Sinoning  ta ’lim 
berishicha,  ilm va axloqiy fazilatlar o ‘z-o‘zidan yuzaga kelmaydi. Yo‘qdan 
bor bo‘lmaydi.  Imkoniyatsizlik tasodifan imkoniyatga aylanmaydi.  Olloh 
inson  vujudini,  uning  ichki  olamini  zaruriy  bir  tarzda  o ‘z  nuri  Ha 
munavvar  qiladi.
Natijada  ilm  va  axloqiy  fazilatlar  muayyan  qadriyatlarga  aylanib, 
yaratuvchining karami sifatida uning qudrati va mehribonligidan kishilarga 
saboq  beradi,  chunki  barcha  mavjud  narsalar,  m o‘jizaviy  hodisalar 
behudaga yaratilmagan.
Tangri  tom on id an  ojiz  bir  m avjudot  sifatida  yaratilgan  inson 
ko‘pchilik  hayvonlar bilan  raqobatga  kirisha  olmaydi.
Lekin  shunga  qaram asdan  u  jonzotlar  orasida  markaziy  o £rinni 
egallaydi.  Olamni  obod  qilish  va  ilohiy  karamdan  bahram and  bo‘lishga 
vakil  qilingan.  U  o ‘zining  tashqi  tuzilishi,  jussasi  b ilan   boshqa 
jonzotlardan  (hayvonlardan)  ajralib  turadi.  K o‘p  hollarda  insonni 
jism onan  kuchli  va  baquw at  bo'lgan  hayvonlardan  ustunligining  boisi 
nim ada  degan  savol  tug‘ilishi  tabiiydir.  Ibn  Sinoning  flkricha,  tangri 
insonga  shunday  kuchni  in ’om   etdiki,  u  orqali  ezgulik  («xayr»)ni 
yomonlik  («sharr»)dan,  aqliy kamolot  — yetuklik  («rashod»)ni  yolg‘on- 
yashiq,  adashuvdan  («gumrohiy»)  farq  eta  olish  imkoniyatini  paydo 
qildi.
202

---

Aql tufayligina inson hayoti — kishilaming turmush tarzi hayvonlaming 
yashash tarzidan  tubdan  farq  qiladi  va  tarbiya  asosida  tobora  mazmunli, 
jozibali,  nurafshon  b o 'la  boradi.  Ilm  cheksiz  rag‘bat,  sabr-qanoat, 
qiyinchiliklarga  sabr-chidam,  maqsad  sari  doimiy  intilish,  aql  — donolik 
bilan  ham kor  va  hamnafasdir.  Inson  g ‘aroyib  chehra,  tashqi  qiyofa 
sohibigina  b o ‘lib  qolmasdan,  shu  bilan  bir  qatorda,  yuksak  axloqiy 
qadriyatlarning  ijodkori  sanaladi.  Demak,  bu  borada  shoir  ta’biri  bilan 
aytganda,  «Odam  bo'lib keldik,  odam bo‘laylik,  elu yurt dardiga malham 
bo‘laylik».
Inson  qadrini  oshiradigan,  jamiyatda  hurmatga  sazovor  qiladigan 
u n in g   ichki  m a d an iy atid ir.  S h un in g   u ch u n   y o rd am ch i  m aktab 
o'quvchilarining xulq madaniyatini  tarbiyalash,  ularning sharqona axloqiy 
qiyofasini  shakllantirishim iz  d o ‘stlik,  birodarlik,  m ehnatsevarlik, 
hayolilik,  insonparvarlik,  m ehr-m uruvvatlilik,  vijdoniylik,  im on- 
e’tiqodlilik, vatanparvarlik va boshqa sharqona davr talabi ruhida tarbiyalash 
bilan  xush  xulqli  bo‘lishga  o ‘rgatish  bog‘liqdir.