Maxmudov n. M., Hakimov h. A. Makroiqtisodiy tahlil

5.4. Modellashtirish ob’ektlari turlari 
Har qanday ob’ektni o‘rganish tizimli yondashuvni talab qiladi, uning 
mohiyati  ob’ektni  butun,  ya’ni  ko‘rib  chiqilayotgan  ob’ektga  nisbatan 
o‘lchami katta bo‘lgan boshqa ob’ektning bir qismi deb qarashdan iborat. 
Bu yondashuvning zaruriyati har qanday ob’ekt holati va rivojlanishiga 
bu ob’ekt faoliyat olib borayotgan  muhit ta’sir etishi bilan bog‘liq. 
Ijtimoiy-iqtisodiy  tizim  bir  butun  sifatida  qaraladi.  Ijtimoiy  tizim  – 
bu,  hayotni  ta’minlash  unsurlarining  ijtimoiy  qatlamlar  hamda  ijtimoiy 
qatlam  ichidagi  inson  guruhlari  orasida  taqsimlanish  xarakteridan  kelib 
chiqqan mamlakat fuqarolari orasidagi ijtimoiy munosabatlar majmuidir. 
Adabiyotlarda  «jamiyat»  atamasi  mamlakatning  sinonimi  sifatida 
ishlatiladi.  «Mamlakat»  tushunchasi  ishlatilganda  barcha  insoniy 
munosabatlar  –  siyosiy,  ijtimoiy,  iqtisodiy,    ma’naviy-madaniy 
munosabatlarning    to‘plami  tushuniladi;  lekin  «jamiyat»,  «jamoa» 
atamasida  asosan  ijtimoiy  tomonlar  nazarda  tutiladi.  «Jamiyatni  tashkil 
qiluvchi  unsurlar  –  bu,  insonlar,  uning  ijtimoiy  aloqalari,  harakati  va 
o‘zaro munosabati, ijtimoiy institutlar va tashkilotlar, guruhlar, me’yorlar 
va qadriyatlardir», deb ta’kidlanadi. 
Demak, jamiyat – bu, mamlakatning tizim osti, ya’ni u ijtimoiy tizim 
ostiga  moddiy  ishlab  chiqarish  sohasiga  kirmaydigan  tarmoqlarning 
majmui: ta’lim, sog‘liqni saqlash, madaniyat va san’at kiradi.  
Iqtisodiy  tizim  –  jamiyatning  ishlab  chiqarish  kuchlari  rivojlanish 
darajasiga to‘g‘ri keladigan ishlab chiqarish munosabatlarining tizimidir. 
Shuning  uchun  «feodalizm  iqtisodiyoti»,  «kapitalizm  iqtisodiyoti», 
«industrial  yoki  kapitalistik  iqtisodiyot»,  «postindusrial  yoki  axborot 
iqtisodiyoti» tushunchalari farqlanadi. 
Iqtisodiy  tizim  atamasi  tor  ma’noda  mamlakat  iqtisodiyoti  xo‘jalik 
hayotining  tuzilmasini,  tashkil  etishilishini  va  holatini,  ya’ni  xo‘jalik 
yuritish tizimini bildiradi. 
Agar ijtimoiy tizim insonning ma’naviy ehtiyojini qondirishga, millat 
sog‘lig‘ini  saqlashga  qaratilgan  bo‘lsa,  iqtisodiy  tizim  -  hayotiy 
ne’matlarni  yaratish  yo‘li  bilan  insonlarning  moddiy  ehtiyojlarini 
qondirishga  qaratilgan.  Shuning  uchun  iqtisodiy  tizim  oldida  quyidagi 
fundamental masalalar turadi: 

 
jamiyatning moddiy ehtiyojlarini to‘laroq qondirish uchun qancha 
tovar ishlab chiqarish va pullik xizmatlar ko‘rsatish kerak ? 

 
eng  yuqori  samaradorlikka  erishish  uchun  bu  tovarlar  va 
xizmatlarni qaysi resurslardan va qanday texnologiyada ishlab chiqarish 
kerak? 

---

39 

 
ishlab  chiqarilgan  tovarlar  va  ko‘rsatilgan  xizmatlar  kim  uchun 
mo‘ljallangan? 
Davlat  ijtimoiy  siyosatining  asosiy  maqsadi  hayotning  yuqori 
«sifati»ni  ta’minlash,  ham  butun  jamiyat  (mamlakatning  barcha 
fuqarolari)  uchun,  ham  uning  ayrim  qatlamlari,  jumladan,  ijtimoiy 
himoyaga  ob’ektiv  sabablarga  ko‘ra  muhtoj  fuqarolarning  hayotiy 
sharoitlarini yaxshilashdir. 
Demak,  moddiy  ishlab  chiqarishni  modellashtirib,  rejalashtirib  va 
nihoyat boshqarib ijtimoiy masalalarni yechish kerak, aks holda ijtimoiy 
tanglik nafaqat iqtisodiyotning, balki butun jamiyatning, mamlakatning - 
«organizmi»ni buzadi. 
Shunday qilib, iqtisodiy tizimni alohida emas, balki ijtimoiy-iqtisodiy 
tizimni, mamlakatning ijtimoiy va ishlab chiqarish sohalarini birgalikda 
ko‘rib chiqish kerak. 
Yuqoridagilarni  hisobga  olib,  ijtimoiy-iqtisodiy  tizimni,  ijtimoiy-
iqtisodiy tizimda o‘zgarib, natijada ham jamiyat, ham alohida qatlamlar, 
aholi  guruhlari  va  har  bir  insonning  hayotini  ta’minlaydigan  moddiy, 
ijtimoiy  va  ma’naviy  ne’matlar  paydo  bo‘ladigan  katta  tizim  sifatida 
tasavvur etish mumkin. 
Tizimli  yondashuv  asosida  ijtimoiy-iqtisodiy  tizimga  kirishda 
ijtimoiy-iqtisodiy  tizim  faoliyat  olib  borishi  va  rivojlanishiga  ta’sir 
etuvchi bir nechta unsurlarni ajratish mumkin: 
-
 
jahon  tizimi,  uning  holati,  rivojlanish  istiqbollari,  mamlakatning 
ijtimoiy-iqtisodiy tizimiga ta’sir etuvchi asosiy tavsiflari; 
-
 
tabiiy resurslar va hayvonot dunyosining mavjudligi va sifati; 
-
 
insonlarning ma’lumot darajasi va sog‘lig‘i (insoniy salohiyat); 
-
 
ilmiy-texnik salohiyat (sun’iy tabiat); 
-
 
insonlar yashaydigan muhitning, atrof-muhitning holati; 
-
 
ichki va tashqi siyosiy tartiboti; 
-
 
mamlakatda hukmron ahloqning darajasi; 
-
 
diniy omil va boshqalar.