Mavzu:,,Til va Nutq” markazida bolalarni savodxonlikka o’rgatish Mundarija: Kirish

3. Yakuniy qism (10 daqiqa).
a) Barcha guruhning topshiriqlarni bajarish natijalari doskada kо‘rsatib boriladi. Topshiriqning tо‘g‘ri va mukammal bajarilganligiga qarab, har bir guruh va talaba baholanadi. Bunda talabalarning mustaqil ishlash malakalarining shakllanganlik darajalariga e’tibor qaratiladi. Mustaqil ishlash malakalarining shakllanganligini aniqlovchi mezonlar keyingi paragrafda mukammal berilgan.
b) Guruhlarning natijalari asosida eng yaxshi guruh va faol talabalar nomi e’lon qilinadi.
Mustaqil ishning asosiy qismining bajarilishi ketma-ketligi va bajarishga ketgan vaqt quyidagicha belgilanadi: guruhlarning mustaqil ijodiy ishlarini tashkil etish – 20 daqiqa; topshiriqni bajarishda о‘tilgan manbalarni takrorlash – 5 daqiqa; dam olish daqiqasida «Rolli о‘yin» metodi orqali topshiriqni mustahkamlash – 10 daqiqa; olingan natijalarni tahlil qilish – 5 daqiqa; natijalarni mustaqil, ijodiy yondashgan holda takomillashtirish – 5 daqiqa; natijalarni boshqa guruh munozarasidan о‘tkazish – 10 daqiqa; bildirilgan fikrlarni muhokama qilish – 5 daqiqa.
Guruhlarga bо‘lish jarayonida talabalarning bilim darajasiga e’tibor qaratish kerak, ya’ni talabalarni tabaqalashtirib, guruhlarga ajratish va ularga murakkablik darajasi turlicha bо‘lgan bir mavzu yuzasidan topshiriq berilishi kerak. Topshiriq natijalari doskada namoyish etilgan holda e’lon qilinsa-da, talabalarning barchasi mavzuning murakkablik darajasidan qat’iy nazar, mavzu yuzasidan bilimlarga ega bо‘ladilar. Bunday tarzda dars olib borish jarayonida guruhdagi barcha talabalar ishtiroki ta’minlanadi va shu bilan ularning har biri baholanadi. Baholash mezonlari topshiriqlarni qay darajada bajarganliklariga qarab, «5», «4», «3», «2» yoki «a’lo», «yaxshi», «qoniqarli», «yomon» kо‘rsatgichlar asosida baholanadi. Hozirda talabalarning bilimlarini 100 balli reyting tizimi asosida ham baholash mumkin. Talabalarning bilimi va mustaqil ishlash malakalarining shakllanganlik darajalari 2.2 - jadvalda berilgan.
Mashg‘ulot yakunida talabalarga mustaqil bajarib kelishlari uchun uy vazifasi beriladi.
Mavzu: Kasb-hunar kollejlari о‘quv ustaxonalarini jihozlash va mashg‘ulotlarni tashkil qilish
1. Kasb-hunar kollejlarida о‘quv ustaxonalarini tashkil etish haqidagi Nizomni tahlil qilish.
2. Kasb-hunar kollejlari о‘quv ustaxonalariga qо‘yiladigan talablarni о‘rganish.
3. Kasb-hunar kollejlari о‘quv ustaxonalarida о‘qituvchi va о‘quvchi ish о‘rniga qо‘yiladigan talablarni aniqlash.
4. О‘quv ustaxonalarida о‘quvchilarga kasb-hunar о‘rgatish usullarini о‘rgangan holda dars ishlanmasi tayyorlash (yо‘riqnoma asosida).
Berilgan mustaqil ish topshiriqlari bо‘yicha talabalar kelgusi darsga tayyorgarlik kо‘rib kelishlari lozim.

2.2. ,,Til va Nutq” markazida bolalarni savodxonlikka o’rgatish jarayonining amaliy ko’rinishlari

1.Tovush savod o’rgatishning asosi bo’lib xizmat qiladi. Savod o’rgatish davrida so’z va bo’ginlarni tovush tomonidan analiz va sintez qilish, tovush va ularning artikulyatsiyasini analiz qilish mashqlari o’tkaziladi, diktsiya (ravshan, burro gapirish) ustida ishlanadi, logopedik ishlar olib boriladi. Tovush ustida ishlash bilan ayniqsa, kesma harflardan so’z tuzish kabi sintez qilish usullari birlashib ketadi; tovush va harf o’rtasidagi munosabatni doimo aniqlab borish o’qish malakalarini shakllantirish uchun ham, imlo tomonidan savodli yozish asosini yaratish uchun ham foydalidir.
S.P.Redozubov tovushni analiz va sintez qilish usullarini to’liq ishlab chiqqan. Shulardan o’zbek tilida savod o’rgatishda quyidagi uullardan foydalaniladi:
Analiz mashqlari;
1.Nutq (gap)dan so’zni ajratish; so’zni aniq talaffuz qilish;
bo’ginlarga bo’lish va bo’ginlarni aniq talaffuz qilish, urguli bo’ginni ajratish va uni boshqa bo’ginlardan farqlab, kuchli talaffuz qilib o’qish, maxsus tovushni ajratgan holda so’zni bo’ginlab o’qish (aaaa-na, nooon, iiil. Sssa-na, ki-yyyik,
iiish)
2.Shu darsda o’rganiladigan yangi tovushni ajratish. Yangi tovushni birinchi marta ajratishning bir necha usuli bor:
a) so’zdan tovushni uzun talaffuz kilib ajratish: aaa-na,
looo-la, iiin, booo-la;
b) undosh tovushni yopik bugandan ajratish: Usss-mon, O- limmm, A-minnn.
v) sirgaluvchi undoshni ochiq bo’gindan ajratish: sssa-na, to-yyyi, zzzi-rak;
g) bo’gin hosil qilgan bir unlini ajratish: o-na, u-num, o’- tin, yo-rur, o-nta, yu-tuq, u-zuk;
d) o’rganilgan tovushni so’z boshida kelgan so’zlardan ajratish (so’zni oq’ituvchi aytadi, birinchi tovushni esa o’quvchi aytadi): nok,tok, lola,...;
y) rasm nomini ifodalovchi so’zni aytish: o’qituvchi nokning rasmini ko’rsatib, noa deydi, o’quvchilar k tovushini qo’shib aytadilar nok.
Asosan, darsda yangi tovush birinchi marta ajratib, talaffuz qilingandan so’ng, shu tovush so’z boshida, o’rtasida, oxirida kelgan va aniq talaffuz qilinadigan so’zlar tanlanib, o’quvchilarga talaffuz qildiriladi: k tovushi uchun: kuz, tik, tok.
O tovushi: olma, osh, O-mon;
D tovushi: dor. Odil (so’z oxirida jarangsizlashadigan ozod, hisob kabi so’zlarni tanlash tavsiya qilinmaydi).
3. So’zdagi tovushlarni sanash va ularning nomini tartibi bilan aytish, sonini aniqlash, bo’ginlarni sanash: Olma - ol~ma - o-l-m-a; to’rtta tovush, to’rtta harf, ikki unli tovush, ikki undosh tovush, ikki bo’gin .... Bu usuldan oq’uv yilining ikkinchi yarmida va keyingi sinflarda ham fonetik taxlil sifatida foydalaniladi.
4. Jarangli va jarangsiz undoshli so’zlarni taqqoslash: dil-til, oldin-oltin, tor-tosh, moy-choy-loy-boy-soy-toy kabi.
Savod o’rgatishda analiz sintez bir-biridan ajratilmaydi, chunki analiz o’qish jarayonini egallash uchun zamin yaratadi, sintez esa ko’proq o’qish malakasini shakllantiradi.
Sintez mashqlari
1.Tovush tomonidan analiz qilingan so’zni yoki bo’ginni talaffuz qilish va uni kesma harfdan tuzish (yozish); shu so’z yoki bo’ginni o’qish.
2.O’rganilgan undosh bilan (na,no, la.lo, ni, li, bi, si, ma, mo, mi, ta, to, ti, di, do, so, sa, ...) bo’gin jadvalini tuzish; bo’gin jadvalini kitobdan yoki matndan o’qish; kesma harflardan burin jadvalini tuzish.
3.Bola-lola-tola, boy-toy-soy-loy, baxt-taxt, ona-ota, mosh-bosh kabi bir undosh harf bilan farqlanadigan yoki ona-opa, ukki-ikki, osh-ish kabi bir undosh harf bilan farqlanadigan so’zlarni o’qish (bunday so’zlarni o’quvchilarning o’zlari topib o’qishlari mumkin).
4.So’zning boshiga yoki oxiriga bir harf qo’shib, yangi so’z hosil qilib o’qish; ola-lola, osh-bosh, oy-toy, boy, soy, loy; o’roq-so’roq; ol—xol, sol; sava-savat, yelka~yelkan; son~oson; ayiq ~kayik,- o’lka-yulka; olti-oltin; oldi~oldin.
5.So’z o’rtasiga harf qo’shib, yangi so’z hosil qilib o’qing; ko’mak-ko’lmak, zirak-ziyrak, tana-tashna, osha-oshna.
b.Bo’ginlarni almashtirib yangi so’z hosil qilish va o’qing Gulnor—Norgul.
6. Tovushlarning o’rnini almashtirib yangi so’zni hosil qilish va o’qish: somon-osmon, tilak – kalit, quy - yuq
7. Tovushni yoki bo’ginni tushirib qoldirib yangi so’z hosil qilish va o’qish: anor-nor, gulnor—gul, yelkan-yelka, bogla-bola.
Bo’gin qo’shi1ib yangi so’z: hosil qilish va o’qish: bog-bogcha, gul-gulzor, bogbon, dorboz. Sintetik ishlarning bu usullari tovush ustida ishlatib harf ustida ishlash bilan birga qo’shib olib borishni talab qiladi. Bu ish usullari qiziqarli bo’lib, darsda yarim o’yin holatini vujudga keltirishga imkon beradi.


XULOSA
Xulosa qilib aytadigan bo’lsak, sinf rahbari har doim o’kuvchilaridan
xabardor bo’lib turishi kerak. Masalan, bir o’quvchining o’zlashtirishi yomon
bo’lsa, uni yaxshilash uchun o’qituvchi birinchi o’rinda ota-onasi bilan uchrashib,
surishtirish kerak. Nimaga yaxshi o’qimayapti, nima uchun darslarni o’z vaqtida
qilmaydi, shular haqida ota-onasi bilan suhbat olib borish kerak.
Agar bolaning oilasida hamma sharoit bo’lib, bola o’zi yaxshi o’qishni
hoxlasada, o’zi o’ylagan natijaga erisha olmayotgan bo’lsa, o’qituvchi bolaning
yaxshi o’qiydigan o’rtog’ining yoniga o’tqizib qo’yish kerak. Bundan tashqari
o’shanga o’xshagan passiv o’quvchilarni to’plab har xil fanlardan, masalan,
matematika, ona tili, o’qish va boshqalardan qo’shimcha darslarni tashkil etib,
bolalarni o’qishga bo’lgan talabini, qiziqishini yanada oshirishga o’qituvchi
harakat qilish kerak.
O’qituvchi o’quvchilarning ota-onalari bilan faol ishlash kerak. Negaki,
maktabda sinfda bo’layottan ishlardan ota-onalar ham xabar topib, qiynalgan
vaqtida hamroh bo’lish lozim. Buning uchun ota-onalar bilan o’qituvchining
o’rtasida bog’lab turuvchi aloqa daftarchasini tutishi va uni doim
qoldirmasdan yuritib turishi darkor.
Bola shaxsining kamol topishida doimiy ravishda muhitning ta’siri sezilib
turadi. Muhit – bu insonga ta’sir etuvchi tashqi voqyea-hodisalar yig’indisi
hisoblanadi. Shunday ekan, yuqoridagi uzluksiz tarbiya jarayonida muntazam
ravishda tarbiyalanuvchida tashqi voqyea-hodisalar o’zining ijobiy yoki salbiy
ta’sirini o’tkazib turadi. Buning uchun esa tarbiyalanuvchidagi o’zgarishlarga otaonalar va tarbiyachi, o’qituvchilar doimiy ravishda e’tiborli bo’lib, tashqi
muhitning salbiy ta’sirini oldini olib, ijobiy ta’sirlarni rivojlantirishga harakat
qilishi va erishishi lozim.
Jamiyat taraqqiyoti, Vatan ravnaqi, yurt tinchligi, xalq farovonligi uchun
xizmat qiladigan vijdoni pok, iymoni butun, sofdil, vatanparvar, xalqsevar, mard,
har tomonlama sog’lom, intellektual salohiyatli, bir so’z bilan aytganda sog’lom
avlodni tarbiyalash davr talabi ekan. Bu ishni amalga oshirish esa barchamizning
Vatan oldidagi muqaddas burchimizdir. Shunday ekan, yoshlarimiz tarbiyasiga
doimo e’tiborli bo’lish davr talabidir.