Mavzu:“Oilaviy biznesni rivojlantirishda mehnatni tashkil etish ”

                                                                                      

 

 

 

 

 

---

 

21 

 

 

2.2- jadval 

2013 yilda Samarkand viloyatda oila xo‘jaliklarining uzoq muddatli oilaviy 

biznes vositalari bilan ta’minlanganligi 

 

Vositalar nomi 

Oila xo‘jaligi soni 

% da 

Muzlatkichlar 

491 

43,8 

kir yuvish mashinalari 

240 

21,4 

Changyutgich 

54 

4,8 

Radioaloqalar 

52 

20,7 

rangli televizor 

517 

96,1 

Magnitofon 

253 

22,6 

videomagnitofon  

109 

9,7 

video kamera 

7 

0,6 

Fotoapparat 

47 

4,2 

Velosiped 

127 

15,3 

sputnikli antena 

11 

2,0 

tikish mashinasi 

465 

41,4 

shaxsiy kompyuter 

822 

73,2 

Manba

:  2013  yilda  Samarkand  viloyat  statistika  boshqarmasi  tomonidan 

kuzatilgan oila xo‘jaliklari ma’lumotlari asosida muallif tomonidan tuzilgan. 

 

 

 

Og‘zaki  so‘rovlarga  ko‘ra,  oiladagi  mulkidan  daromad  olishga  uringan 

oilalarning  aksariyati  o‘z  faoliyatlarini  muvaffaqiyatli  deb  hisoblashadi.  Bundan 

tashqari,  o‘z  mulkini  kapitalga  aylantirishni  istagan  oilalarning  50  foizi  buning 

uchun mablag‘ga muhtoj emasligini ta’kidlaydi. Shunga qaramay, ko‘pgina oilalar 

o‘z mulkidan haligacha to‘g‘ri foydalanishmayapti. Bu qulay makroiqtisodiy muhit 

oilalarga o‘z mulklaridan tadbirkorlik faoliyatida foydalanish imkonini bermayapti. 

So‘ralgan oilalar ichida oila resurslari bazasida oilaviy tadbirkorlikni tashkil qilish 

istagida  bo‘lganlar  buni  amalga  oshirganlarga  qaraganda  ikki  baravar  ko‘pni 

tashkil qiladi. Bundan ko‘rinadiki, oilaviy tadbirkorlikni rivojlantirishga to‘sqinlik 

qilayotgan  omillardan  eng  asosiysi  moliyaviy  omildir.  Chunki  oilalarning 

ko‘pchiligi  buning  uchun  yetarli  moliyaviy  manbaga  ega  emasligini  ma’lum 

qilishadi.  Bunga  dalil  sifatida  aytish  mumkinki,  hozirgi  sharoitda  tadbirkorlik 

faoliyatini  boshlamoqchi  bo‘lgan  oila  kamida  1,5-2,0  mln.  so‘m  mablag‘  jalb 

kilishi  kerak  bo‘ladi.  Jamg‘arma  shaklidagi  bunday  mablag‘ga  so‘ralgan 

oilalarning  60-70  foizi  ega  xolos,  30-40  foiz  oilalar  esa  umuman  jamg‘armalarga 

---

 

22 

ega  emas.  Demak,  oilaviy  tadbirkorlikni  qo‘llab-quvvatlashda  mikrokredit 

uyushmalarining rolini oshirish talab etiladi. 

Ushbu  me’yoriy  hujjatlarga  ko‘ra,  har  bir  imtiyozli  kredit  turlari  alohida  - 

alohida  maqsadlar  uchun  va  alohida  shartlar  asosida  ajratiladi.  Xususan,  oilaviy 

tadbirkorlik  sub’ekti    imtiyozli  kredit  (mikrokredit)  olish  uchun  oilaning  kamida 

bitta  a’zosi  ijtimoiy  sug‘urta  jamg‘armasiga  va  pensiya  jamg‘armasiga  majburiy 

baddallarni o‘tkazib borayotgan bo‘lishi lozim. 

 

Oilaviy  tadbirkorlikka  beriladigan  kreditlar  eng  kam  ish  haqining  150 

baravarigacha bo‘lgan miqdorda quyidagi: 



 

chorva  mollari,  parranda,  yem  va  hashak,  mineral  o‘g‘itlar,  urug‘liklar, 

ko‘chatlar sotib olishga; 



 

qishloq xo‘jaligi mahsulotlarini yetishtirish uchun issiqxonalar qurish va 

jixozlashga; 



 

xunarmandchilik  faoliyati,  xalq  badiiy  xunarmandchiligi  va  amaliy 

san’ati  buyumlari  ishlab  chiqarishni  tashkil  etish  uchun  zarur  bo‘lgan  kichik 

uskunalar, asboblar, xom ashyo materiallari, yarim tayor mahsulotlar sotib olishga; 



 

xalq  iste’moli  mollari  ishlab  chiqarishni  tashkil  etish  va  aholiga  Oilaviy 

biznes lar ko‘rsatish bilan bog‘liq maqsadlarga beriladi. 

Oilaviy  tadbirkorlikka  mikrokreditlar  2  yilgacha  muddatga  qaytarish 

muddatini uzaytirish xuquqisiz,  jismoniy  yoki  yuridik shaxslarning kafolat xatlari 

yoki mulkini garovga qo‘yish sharti bilan berilyapti. 

Oilaviy  tadbirkorlikka  beriladigan  mikrokreditning  50  foizi  chorva  mollari, 

paranda,  omixta  yem,  urug‘lik  va  ko‘chat,  uskuna  va  materiallarni  jismoniy 

shaxslardan sotib olish uchun naqd pulda ham berilishi mumkin. Mikrokreditning 

nakd  pulda  berilgan  qismi  naqd  pulda  qaytarilishi  lozim.  Mikrokreditni 

qaytarishning imtiyozli davri 6 oyni tashkil etadi. 

Mikrokredit  uyushmalarining  qisqa  muddatli  tajribasining  ko‘rsatishicha, 

kredit  uyushmasi  a’zolari  muayan  jamg‘armaga  ega  bo‘lgan  va  uni  qonuniy  yo‘l 

bilan  tadbirkorlik  faoliyatini  boshlashga  ishlatmoqchi  bo‘lgan  oilalardir.  Ammo 

ayrim  oilalar  a’zolik  badalini  to‘lashga  mablag‘i  yo‘qligi  sabab  kredit 

uyushmalariga a’zo bo‘lmayaptilar.  

Mikromoliyalashtirish  rivojlanayotgan  davlatlarda  juda  ommalashgan. 

Bunda kam ta’minlangan oilalarni va tadbirkorlikni qo‘llab-quvvatlash asosiy o‘rin 

tutadi. Bu unsurlardan mamlakatimiz iqtisodiy rivojlanish darajasiga qarab turlicha 

qo‘llash mumkin. 

Bu 

borada 

rivojlangan 

davlatlar 

tajribasining 

ko‘rsatishicha, 

mikromoliyalashtirish  aholining  kam  ta’minlangan  qismiga  va  yakka  tartibdagi 

tadbirkorlarga  moliyaviy  xizmatlar  ko‘rsatish  instrumenti  sifatida  qo‘llanilgan. 

---

 

23 

Hozirgi kunda ham mikromoliyalashtirish ko‘p mamlakatlarda quyidagi instrument 

sifatida foydalaniladi: 

-   kam ta’minlangan oilalarni qo‘llash; 

-  ommaviy  moliya  manbaalarga  murojaat  qilishga  imkoniyati  yo‘q  bo‘lgan 

mikrokorxonalarga moliya - kredit xizmatlari ko‘rsatish; 

-   kichik biznesni qo‘llab - quvvatlash.  

  

Shu  bilan  birga,  oila  aktivlaridan  tadbirkorlik  faoliyatini  boshlash  uchun 

boshlang‘ich kapital sifatida foydalanishga xalaqit berayotgan asosiy sabablardan 

biri, 

mamlakatda 

bozor 

munosabatlari 

va 

institutlarining 

yetarlicha 

rivojlanmaganligidir. Bu ayniqsa quyidagilarda ko‘proq namoyon bo‘ladi: 

 

Ko‘chmas  mulk  bozori,  shu  jumladan,  uy-joy  bozori  (qishloqda) 

rivojlanmaganligidir. Bu bo‘yicha tuzilgan bitimlarning soni kamligi va ko‘chmas 

mulk bahosining pastligi bilan harakterlanadi. Qishloqda uy - joyning bozor garov 

qiymati  shaharga  nisbatan  pastligi  undan  garov  sifatida  foydalanish  imkoniyatini 

cheklaydi.  Shuningdek,  xizmatlar  bozorining  rivojlanishida  ham  tafovutlar 

uchraydi.  Bunda  savdo,  naqd  pul  almashinuvi,  keng  tarqalgan  ruxsatnoma  va 

litsenziyalar tizimi tufayli bu biznesga kirish yo‘lida katta to‘siqlar mavjud. Tijorat 

banklari  uchun  mikrokreditlarga  oilaviy  biznes  qiymati  yuqoriligi,  bundan 

kreditlarni  banklarga  taluqli  bo‘lmagan  moliya  institutlari  tomonidan  berish 

tizimining 

rivojlanmaganligi, 

boshlovchi 

tadbirkorlar 

tomonidan 

ularni 

qaytarmaslik  xavfi  balandligi  tufayli  kapital,  ayniqsa  mikrokreditlash  soxasida 

bozori kuchli emas.  Bundan tashqari, qonunlar oilaviy tadbirkorlik sub’ektlarining 

ko‘plab  aktivlarini  va  mulkga  doir  xuquqlarining  yetarli  darajada  himoyasini  va 

kafolatini ta’minlamaydi, tadbirkorlarning xo‘jalik faoliyatiga ma’muriy aralashuvi 

esa uni bu faoliyatni butunlay to‘xtatish va bor-yo‘g‘idan ajratish xavfini oshiradi. 

 

Bizning  fikrimizcha,  oila  -  moliya  institutlari  o‘rtasidagi  o‘zaro 

munosabatlarning  samaradorligini  oshirish  maqsadida  quyidagilarni  amalga 

oshirish zarur: 



 

oila  xo‘jaliklarining  resurslarini  ularning  o‘z  tadbirkorlik  faoliyatlariga 

jalb etishni kuchaytirishga yunaltirilgan siyosatni amalga oshirish bilan birga kredit 

tizimini rivojlantirish; 



 

oilaviy  tadbirkorlikni  rivojlanishi  uchun  qulay  imkoniyatlar  yaratish 

maqsadida  tadbirkorlik  va  mulkchilik  xuquqlariga  oid  to‘plamlar  yaratish  hamda, 

garovga  qo‘yilgan  mulk  yoki  oila  aktivlarini  sotib  olish  xuquqiga  qattiy  amal 

qilishni ta’minlash;

 



 

yosh  oilalarning  kreditlar  olish  imkoniyatlarini  yanada  kengaytirishga 

ko‘maklashish zarur. Bu esa oilaning mulkiy ta’minlanganlik darajasini oshirishga 

xizmat qiladi.  

 

---

 

24 

   

Bunday  chora-tadbirlarning  amalda  qo‘llanilishi,  oilada  tadbirkorlik 

faoliyatidan  olingan  daromadlar  ulushini  oshirish,  turmush  darajasi  va  ijtimoiy 

maqomini o‘zgartirish imkoniyatlarini yaratib beradi. 

Hozirgi  davrning  yana  bir  muhim  belgisi  –  bu  tadbirkorlik  daromadining 

oila  yalpi  daromadidagi  hissasining  uzluksiz  oshib  borishidir.  “Aholining 

daromadlari  oshibgina  qolmay  ularning  manbalari  ham  o‘zgarmoqda.  Barcha 

daromadlarning  qariyb  chorak  qismi  tadbirkorlik  faoliyatidan  tushmoqda”

18

. 

Kelajakda  har  bir  oila  ehtiyojining  kamida  50  foizini  aynan  shu  faoliyat  hisobiga 

qoplanishiga erishish lozim bo‘ladi. Bu bizning bosh g‘oyamizdir.  

O‘zbekiston  Respublikasi  Prezidenti  I.A.Karimov  Vazirlar  Mahkamasining 

majlisida  (2012 yil 7 fevral) so‘zlagan nutqida xususiy tadbirkorlikni rivojlantirish 

asosan  3  muhim  vazifani  bajarishga  qaratilgan  bo‘lishi  kerakligi  alohida  qayd 

qilindi. 

 

Birinchidan, yaqin 5-10 yilda ularning mamlakat YAIM dagi ulushi 55-60 % 

ga ko‘tarilishi lozim; 

 

Ikkinchidan, ular aholi daromadlarining asosiy manbaiga aylanishlari kerak; 

 

Uchinchidan,  ular  kichik  va  o‘rta  mulkdorlar  sinfini  shakllantirishi, 

mamlakatda  siyosiy,  iqtisodiy,  ijtimoiy  barqarorlikni    ta’minlovchi  asosiy  kuch 

ekanligini esdan chiqarish kerak emas. 

 

Bizga  ma’lumki,  oilaviy  va  kichik  tadbirkorlik  faoliyatini  yuritish  aholi 

bandligi  va  daromadlarini  oshirishda  muxim  o‘rin  tutmoqda.  Ular  hisobidan 

mamlakatda  2013  yilda  qo‘shimcha  1  mln.ga  yaqin  yangi  ish  o‘rni  tashkil  etilib, 

ularning qariyb uchdan ikki qismi qishloq joylarida ochildi. Yangi ish o‘rinlarining 

65 foizga yaqini kichik biznes va oilaviy biznes tarmoqlari, 20 foizdan ortig‘i esa 

kasanachilik  sohasi  hissasiga  to‘g‘ri  keladi.

19

  Ushbu  yaratilgan  yangi  ish  o‘rinlari 

eng  avvalo  oilalar  daromadini  ko‘paytirishda  muhim  omil  bo‘lib  xizmat  qiladi. 

Bugungi  kunda  oila  daromadlari  tarkibida  kichik  biznes,  oilaviy  biznes  va 

kasanachilik  hisobidan  qilingan  daromadlar  hissasi  ham  mos  ravishda  oshib 

bormoqda.  

Agar, respublikamiz oilalarining tadbirkorlik va turli xil xizmatlar ko‘rsatish 

hisobidan olgan daromadlariga e’tibor bersak u quyidagicha ekanligini ko‘rishimiz 

mumkin.  

Ushbu  rasmdan  ko‘rinib  turibdiki,  tadbirkorlik  faoliyati  bilan  bog‘liq 

daromadlar  oila  daromadlari  tarkibida  yildan-yilga  ko‘proq  ulushga  ega 

bo‘lmoqda.  Umum  hisobda,  bu  manbalardan  olinayotgan  daromad  ish  haqidan 

                                                 

 

18

 I.A.Karimov. Barqaror taraqiyotga erishish – ustuvor vazifa. «Xalq so‘zi» gazetasi, 2012 yil 26 fevral 

19

 Karimov I.A. Inson manfaatlari ustuvorligini ta’minlash – barcha islohot va o‘zgarishlarimizning bosh 

maqsadidir./ “Xalq so‘zi”, 2008 yil 9 fevral. 

---

 

25 

ko‘proq,  bu  esa  bozor  munosabatlarining  rivojlanish  darajasi  bilan  izoxlanadi. 

Bozor  munosabatlarining  rivojlanishi  tadbirkorlikdan  tushgan  daromadlarning 

salmog‘ini  oshirishga  imkon  beradi  va  o‘z  navbatida,  ijtimoiy  to‘lovlarning 

ulushini  bir  muncha  pasayishiga  olib  keladi.    Ma’lumotlardan  ko‘rinib  turibdiki, 

1996  yili  tadbirkorlik  daromadining  oila  daromadidagi  ulushi  12,8  foiz  bo‘lgan 

bo‘lsa, 2012 yilda tadbirkorlik daromadi (mulk, oilaviy biznes va qishloq xo‘jalik 

mahsulotlarini  sotish  hisobiga  olingan  daromadlar  qo‘shib  hisoblaganda)    55,1 

foizni tashkil etgan. 

Daromadlar  manbai  xilma-xil  bo‘lgan  bozor  munosabatlari  sharoitida 

oilaning  jami  daromadida  ish  haqining  ham  hissasi  bor.  Sotsiologik  tadqiqot 

natijalariga ko‘ra, mamlakatimizda 2012 yilning oxirida o‘rtacha real oylik ish haqi 

185 ming so‘mni yoki salkam 150 AQSH

20

 dollarini, 2013 yilda esa 210 AQSH

21

 

dollari  ekvivalentini tashkil etgan.  Bu daromad  turi  ham  kelajakda  yanada o‘sishi 

kutilmoqda.  Bu  borada,  mamlakatimiz  hukumati  tomonidan  2013  yilga  borib  2,5 

barobarga oshirish vazifasi qo‘yilgan. 

  

Ish  haqi  miqdorining  o‘sishi  iste’mol  tovarlari,  ichki  bozorlarning  tovar  va 

xizmatlar  bilan  to‘ldirilishi  va  eng  muhimi,  inflyatsiya  darajasi  bilan  uzviy 

bog‘liqdir.  Aksincha,  narx  –  navoning  ko‘tarilishi  ish  haqining  har  qanday 

ko‘tarilishini  yo‘qqa  chiqaradi.  Ish  haqi  hissasining  pasayishining  ikki  jihati  bor 

bo‘lib, birinchidan, oila byudjetini boshqa daromadlar bilan to‘ldirishga va oilada 

boqimandalik  ruxi  bilan  yashayotgan  ishchilarning  bir  qismini  tadbirkorlik  bilan 

shug‘ullanishga undasa, ikkinchidan esa, iqtisodiy o‘sishiga salbiy ta’sir ko‘rsatib, 

yollangan ishchilarning yuqori samara bilan ishlashini rag‘batlantirmaydi.  Bundan 

tashqari,  yuqori  soliqqa  tortishning  mavjudligi  tufayli  xususiy  tarmoqda  aslida 

to‘lanayotgan ish haqi ancha qismining yashirilishiga olib keladi.  

 

Oila  daromadlari  tarkibida  salmoqli  o‘rin  tutadigan  manbalardan  yana  biri 

bu tomorqa xo‘jaligidir. Tomorqa, bozor munosabatlari sharoitida, ayniqsa qishloq 

oilasining  muhim  daromad  manbai  hisoblanadi  va  shu  bilan  oziq–ovqat 

mahsulotlari  ishlab  chiqarishda  o‘z  hissasini  qo‘shadi.  Bu  daromad  turli  oilalarda 

har  xil  bo‘lishi  turgan  gap,  chunki  ular  tomorqa  bilan  har  xil  darajada 

shug‘ullanishadi. Shu maqsadda 2012 yilda o‘tkazilgan kuzatuv natijalariga ko‘ra, 

oila xo‘jaliklarining 83,8 foizi tomorqa yerlariga ega bo‘lib, o‘rtacha har bir oilaga 

15,9 sothdan yer to‘g‘ri keladi. Ushbu tomorqa yeriga ega bo‘lgan oilalarning 6,7 

foizida qishloq xo‘jalik  mahsulotlari  yetishtirilmaydi, 52,4  foizida natural istemol 

ya’ni,  o‘z  ehtiyojlari  uchun  mahsulot  yetishtirilsa,  40,2  foizi  sotish  maqsadlarida 

                                                 

20

 Karimov I.A. Yangilanish va barqaror taraqqiyot yo‘lidan yanada izchil harakat qilish, xalqimiz uchun farovon 

turmush sharoiti yaratish-asosiy vazifamizdir. / ”O‘zbekiston Ovozi”, 2010 yil 13 fevral, 2-B. 

21

 Karimov I.A. Inson manfaatlari ustuvorligini ta’minlash – barcha islohot va o‘zgarishlarimizning bosh 

maqsadidir./ “Xalq so‘zi”, 2011 yil 9 fevral.

 

---

 

26 

qishloq  xo‘jalik  mahsulotlarini  yetishtiradi  va  0,7  foizi  boshqa  maqsadlarda 

tomorqa  yeridan  foydalanishmoqda.  Shu  davr  oralig‘ida  tomorqadan  kelgan  pul 

daromadlari  ulushi  33,2  %  yoki  26710  so‘mni  tashkil  etadi.  Oila  xo‘jaliklarining 

51,8 foizida yirik shohli qoramollar boqiladi. Umuman olganda aholining hamma 

qatlamlari  uchun  tomorqaning  ahamiyati  katta  va  bu  asosda  dehqon 

xo‘jaliklarining vujudga kelishi tomorqadan olinadigan daromadning yildan yilga 

oshishiga, olib kelishiga izlanishlar davomida guvohi bo‘ldik. 

Xizmat  sohasi  bilan  shug‘ullanadigan  oilalarda  daromadlarining  tashkil 

topish  manbaalarini  tahlil  qilish  maqsadida  Samarqand  viloyatining  turli 

hududlaridan  135  ta  xizmat  ko‘rsatuvchi  oilaning  tanlanma  kuzatuvi  olib  borildi. 

Bular  quyidagi  xizmat  sohalari  bo‘yicha  olib  borildi:  savdo  xizmatlari  (chakana 

savdo,  milliy  oshxona  va  restoranlar);  milliy  hunarmandchilik  va  ta’mirlash 

ustaxonalari;  kompyuter  va  axborot  texnologiyalari  xizmatlari  (internet  kafe, 

kichik  bosmaxona  va  uyali  aloqaga  ulanish  kabi  xizmat  turlari);  transport 

xizmatlari  (yuk  tashish  va  aholiga  transport  xizmatlari  ko‘rsatish);  sartaroshxona 

va go‘zallik salonlari (kelinlik liboslari va to‘y uskunalarini ijaraga berish va b.).