Мавзунинг қисқача мазмуни

Абу Бакр ар-Розий (865-925 йиллар) беморларни даволашда руҳий таъсир қилиш усулларини кенг қўллаган. У касалликнинг келиб чиқиш сабабларини, уларнинг оқибатларини ўрганиб, психопрофилактика ва психогигиена соҳаларига оид билимларни ривожлантирган. Шунингдек, Абу Бакр ар-Розий асарларида шифокор бурчи, тиббий маслаҳатлар ҳақида ҳам маълумотлар учрайди.
Буюк мутафаккир Абу Али Ибн Сино (980-1037) ўзининг давригача маълум бўлган психологияга доир маълумотларни тўплаб, махсус асарлар (“Жон тўғрисида рисола” (“Рисола фи-ал-нафс”), “Психология тўғрисида рисола” (“Рисола-дар реваншиноси”), “Китоб ал-таъбир” (“Тушни йўйиш китоби”), “Жон-руҳ ҳақида китоб” (“Китоб ал-муҳжат”), “Тиб қонунлари” (“Китоб ал-қонун фит тиб”), “Шифо берувчи китоби” (“Китоб ан-нажот”), “Донишнома”) ёзиб қолдирган.
Ибн Сино антик дунё олим ва файласуфлари ва ўтган шарқ мамлакатлари олимлари ёзиб қолдирган асарларини чуқур ўрганар экан, у психологиянинг “отаси” деб ном олган Арастуни ўзининг “биринчи ўқитувчиси” деб тан олади. У Арасту сингари одам танаси ва “руҳий қувватлар” материя билан шаклан бир-биридан ажратилмаган ҳолда мавжуд эканлигини эътироф этади. Бу билан машҳур мутафаккир психик фаолият билан одам саломатлигининг бир-бирига таъсир этиш кучи қанчалик катта аҳамиятга эга эканлигини исбот қилишга ҳаракат қилади. Ибн Сино ўзининг назарий билимларини турли тажрибалари натижаларига кўра асослаб беришга ҳаракат қилади.
Ибн Сино психик ҳолатларнинг организмга таъсири ҳар қандай руҳий жараённинг физиологик асослари билан боғлиқ эканлиги ҳамда организмга ташқи муҳитнинг таъсири катта бўлишини исботлаш мақсадида иккита қўзи олиб, улардан бирини оч бўри яқинига боғлаган, иккинчисини эса бўрига кўрсатмай, оддий, тинч шароитда боққан. Ҳар иккала қўйга ҳам бир хил ҳажмдаги емакни айнан бир вақтда бериб борган. Кўп ўтмай бўрига яқин боғланган қўзи унинг доимий ҳамлаларидан узоқ вақт қўрққанидан жуда ҳам озиб кетган ва яхши боқилишига қарамай, касалликка учраб нобуд бўлган. Тинч шароитда боқилган қўзи эса кундан-кун семириб, хотиржам узоқ яшаган. Ибн Синонинг турли касалликка чалинган оғир беморларни психотерапевтик яъни сўз билан руҳий таъсир қилиш орқали даволаганлиги ҳақида кўплаб ҳикоялар учрайди.
Шунингдек, унинг асарларида касалликларнинг олдини олишда тарбиянинг аҳамияти алоҳида кўрсатиб ўтилади. “Тарбия эрта болалик давридан бошланиши керак”, деган эди Ибн Сино. Болани қўрқоқ, ғамгин ёки жуда эрка қилиб ўстирмаслик кераклигини, боланинг истакларини яқинлари пайқаши ва унинг хоҳишини муҳайё қилишини, ёмон иллатлардан эса болани йироқлаштиришлари зарурлигини уқтирган. Бу амалларни бажариш боланинг зеҳнини ўткир, танасини соғлом қилиб ўстиришини таъкидлаб ўтган.
Ибн Синонинг тана ва руҳиятнинг бир бутунлиги ҳақидаги фикрлари ҳозирги кунда замонавий тиббиёт ютуқлари туфайли ўз исботини топиб, психосоматик тиббиёт фанига асос солди. У хотиранинг бузилиши бош миянинг орқа қисми, тафаккурнинг бузилиши миянинг ўрта қисми, идрокнинг бузилиши эса мия қоринчаларининг зарарланиши билан боғлиқ деб мулоҳаза билдирган. Психик жараёнларнинг бузилишини ўрганиш XIX асрларда Ғарб олимлари томонидан бошланган деган фикр ҳали-ҳанус манбаларда учрайди. Ваҳоланки, буюк бобокалонимиз ўз даврида депрессия, эпилепсия, онгнинг бузилишлари, галлюцинациялар, алаҳсираш, тафаккур ва хотира бузилишларини ўрганиб, улар ҳақида ёзиб қолдирган.
Абу Али ибн Сино бош миянинг атроф муҳитдаги нарса ва ҳодисаларни ўзида турли хил шаклда акс эттириш қобилиятига эга эканлигини англаб етган. Ташқи таъсирлар аввало сезгилар орқали намоён бўлиши ва улар кўриш, эшитиш, ҳид билиш, таъм ва тери-туйғу кўринишга эга эканлигини, уларнинг хусусиятлари ва аҳамияти ҳақида тўхталиб, ҳар қайси сезгининг бош мияда алоҳида бошқариб турадиган маркази борлиги­ни таъкидлаган. У инсоннинг тафаккури, хаёли, хотираси ва ирода сифатларига юқори баҳо беради ва бу психик жараёнларнинг бир-бири билан чамбарчас боғлиқ эканлигини англайди. Тафаккурнинг ёрдамида ҳодиса ва воқеаларни бир-бири билан алмаштириш, абстракциялаш билан ҳақиқатни ёлғондан ажратилади. Хотира ёрдамида эса идрок қилинган нарса ва ҳодисалар киши онгида мустаҳкам жойлашади ва идрок қилинган бир объектни иккинчисидан ажратишга ёрдам беради. Хаёл киши онгида объектив воқеликни акс эттиради, деган фикрларни баён этиш орқали Ибн Сино психология соҳасида чуқур билимга эга бўлганидан далолат беради. Абу Али ибн Сино Психология назарияси ва тарихи модулиининг кейинги тараққиётига ҳам кўпгина илғор ва ҳаққоний фикрлари билан катта ҳисса қўшган.
Шарқлик яна бир буюк мутафаккир аллома